9.15.2013

Sefanía – Haggaí – Sakaría – Malakí


Allt tekur enda – eða ekki


Textinn (Sefanía)
Samanburður (Sefanía)
Kynning (Minni spámennirnir)


Sefanía

Það er ekki vel gott að skilja af hverju spádómsbók Sefaníu endar ekki bara strax eftir annað vers:



Ég mun gereyða öllu af yfirborði jarðar
segir Drottinn. (1.2)

Gyðingar hafa hegðað sér illa – best að leggja heiminn í rúst. Er það héðan sem kennarar, og aðrir sem hafa yfir börnum að segja, hafa ræðuna: „Já, því miður þá eru það alltaf nokkrir sem eyðileggja fyrir öllum hinum“ og refsa svo hópnum öllum fyrir uppátæki óþekktarormanna/ADHDsjúklinganna.

Var kannski hjáguðablæti Hebrea bara vangreindur athyglisbrestur: „Við lofum þig Drottinn, við tignum þig einan, við … nei sko, Baal!“

Annars er þetta allt eftir hefðubundinni formúlu hjá Sefaníu. Þó Guð sé fyrst og fremst reiður sínu fólki þá fá aðrir að kenna á því líka, ekki síst fyrir að vera leiðinlegir við þetta sama fólk og reiði hans beinist að (órannsakanlegir vegir þið vitið).

Og þó eyðingarhótanirnar séu afdráttarlausar kemur í ljós eins og alltaf að einhverjir munu tóra og erfa landið. Ég staldra að lokum við þessa fallegu lýsingu:

En meðal þín mun ég skilja eftir 
fátæka og hógværa þjóð
og hún mun leita hælis
í nafni Drottins.
Þeir sem eftir verða í Ísrael
munu hvorki viðhafa rangindi né ósannindi.
Svikul tunga mun ekki verða í munni þeirra.
Þeir munu komast á beit og hvílast
og enginn verður til þess að styggja þá. (3. 12–13)

Enda allir aðrir dauðir.

Haggaí

Örstutt bók um lífið í Jerúsalem eftir heimkomuna frá Babýlon og musterið sem liggur í rúst. Enda varð hér hrun og endurreisnin virðist ekki hafa gengið alveg eins smurt og Ezrabók bendir til. Haggaíbók hefst á athugasemd um forgangsröðun:



Svo segir Drottinn allsherjar:
Þessi þjóð segir: „Ekki er enn tímabært að endurreisa hús Drottins“.
Þá barst orð Drottins af munni Haggaí spámanns:

Er þá tímabært fyrir ykkur að búa í þiljuðum húsum, meðan þetta hús er í rúst?” (1. 2-4)

Menn virðast kaupa þessi rök, stökkva til og byrja að endurbyggja, og Guð virðist harla ánægður:

Ég mun hræra allar þjóðir svo að þær munu flytja fjársjóði sína hingað, ég mun fylla hús þetta dýrð, segir Drottinn allsherjar. Mitt er silfrið, mitt er gullið, segir Drottinn allsherjar. Vegsemd þessa húss verður meiri en hins fyrra, segir Drottinn allsherjar. Á þessum stað mun ég veita heill, segir Drottinn allsherjar. (2. 7-9)

Ojæja, það fór nú eins og það fór.


Annars hnaut litli efnafræðingurinn um eitt orð í þessum stutta texta. Þar er Drottinn að lýsa því hvernig hann hefur hirt heimamenn á meðan þeir voru að byggja yfir sig en ekki hann, og subba með helgisiðina:



Ég hef lostið öll verk ykkar með korndrjóla … (2. 17)


Korndrjóli (Claviceps purpurea) er eitursveppur sem vex á ýmsu korni og getur valdið allskyns hörmungum, m.a. ofskynjunum, enda skyldur Lýsergínsýru (LSD). 

Það skyldi þó aldrei vera …

Sakaría

Bókin hefst á skáldlegum og táknrænum sýnum þar sem við sögu koma menn á rauðum hestum, horn, æðstipresturinn Jósúa, ljósastika og tvö ólífutré. Þessi tvö síðastnefndu fengu síðar að vera með í fána Ísraelsríkis. Til hamingju með það. Kaflinn um þau er reyndar ekkert sérlega innblásinn.

Ég staldra hinsvegar við þessi orð í þriðju sýninni:

Á þeim degi munu margir heiðingjar ganga Drottni á hönd, gerast hans lýður og búa hjá þér. (2. 15)


Þau kallast á við sama þanka í skemmtilegri tóntegund síðar í bókinni:



Á þeim dögum munu tíu menn af öllum þjóðtungum grípa í kyrtilfald eins Gyðings og segja: „Við viljum fara með ykkur, við höfum heyrt að Guð sé með ykkur“. (8.23)


Áfram halda vísbendingar um glóbalíseringu Guðs, eða að það sé trúarlegt spursmál en ekki ættfræðilegt hvort maður er Gyðingur eður ei.

Í fjórðu sýninni birtist síðan Satan í síðasta sinn í Gamlatestamentinu og hefur sig lítt í frammi.

Sjöunda sýnin verður að teljast í uppáhaldi:



Þá gekk fram engillinn, viðmælandi minn, og sagði: „líttu nú upp og sjáðu hvað nálgast”. 
„Hvað er það?“, spurði ég, og hann svaraði: „Þetta efuker sem nálgast“, sagði hann, er sekt þeirra í landinu öllu“. Þá lyftist blýlokið af efunni og sat kona niðri í kerinu. „Þetta“, sagði hann, „er Illskan“.Og hann þrýsti henni niður í kerið og setti blýlokið yfir.
Enn leit ég upp og sá nú tvær konur birtast. Þær höfðu vængi sem storkar og stóð vindur undir á báða vegu. Og á milli sín hófu þær efuna á brott. Ég spurði engilinn, viðmælanda minn: „hvert ætla þær með efuna?“ Hann svaraði: „Til að reisa henni hús í Sínearlandi og að því loknu munu þær setja efuna þar á stall“. (5. 5–11)


Efa er alltsvo mælieining, 36,4 lítrar. Og Sínearland er Mesópótamía/Babýlon. Þar mun hin smávaxna Frú Illska setjast að og að því er virðist verða tilbeðin.

Hér koma líka fallegir og gagnorðir kaflar um hvaða hegðun sé Guði þóknanleg:

Fellið réttláta dóma
og sýnið hver öðrum
miskunnsemi og samúð. 
Níðist hvorki á ekkjum,
munaðarleysingjum,
aðkomumönnum né fátæklingum 
og hyggið ekki á ill ráð
hver gegn öðrum í hjarta yðar.  (7. 9–10)

og


Segið sannleikann hver við annan 
og fellið dóma af sanngirni
og velvilja í hliðum yðar.
Enginn yðar ætli öðrum illt í hjarta sínu 
og fellið yður ekki við meinsæri. 
Allt slíkt hata ég, 
segir Drottinn. (8. 16–17)

Gamli er nú samt ekki orðinn neinn hippi:



„Ekki skalt þú halda lífi er þú ferð með lygar í nafni Drottins“. Og foreldrar hans,  faðir og móðir, munu leggja hann í gegn, ef hann stundar spámennsku. (13. 3)


Fín spádómsbók, Sakaríabók. Sýnir, mórall og alles.


Malakí

Síðasta bók Gamla testamentisins er ekki langloka. Hún byrjar reyndar á smá afturhvarfi til upphafsins (eða því sem næst):



Ég elska ykkur, segir Drottinn. En þið spyrjið: „Hvernig hefur þú sýnt ykkur kærleika þinn?”
Er Esaú ekki bróðir Jakobs? spyr Drottinn. Samt elska ég Jakob og hata Esaú. Ég geri fjalllendi hans að auðn og fæ sjakölum eyðimerkurinnar erfðaland hans. … Byggi þeir [edómítar] upp mun ég niður rífa uns þeir verða kenndir við land ranglætisins og nefndir þjoðin sem Drottinn er ævinlega reiður. (1. 2–4)

Glæsileg sönnun á ást. Hef ég ekki verið nógu andstyggilegur við bróður þinn?


Guð kemur ekkert sérlega vel út úr þessari bók. Hann er ekki fyrr búinn að hreykja sér af framkomunni við Edómíta en hann fer að argaþrasast yfir að fórnardýrin séu ekki alltaf fyrsta flokks. Og er ekki smá vælutónn í þessu?



Bölvaður sé svikarinn sem heitir Drottni karldýri úr hjörð sinni en fórnar Drottni síðan gallagrip. Því ég er mikill konungur, segir Drottinn hersveitanna, og nafn mitt er mikilsvirt meðal þjóðanna. (1. 14)


Svo eru þetta mikið til vanalegar umkvartanir, sem fá aukið vægi af því þetta er jú lokakafli bókarinnar:


Allt frá dögum forfeðra ykkar hafið þið vikið frá lögum mínu, þið hélduð þau ekki. Snúið aftur til mín, þá sný ég aftur til ykkar, segir Drottinn hersveitanna. (3. 7)

Gamla testamentið í hnotskurn, herrar mínir og frúr.


Blálokin eru kannski smá antiklæmax, og þó. Þar er boðað að hinn uppnumdi spámaður Elía muni snúa aftur áður en veröld steypist til að bjarga því sem bjargað verður:

Hafið lögmál Móse, þjóns míns, hugfast. Vegna alls Ísraels fékk ég honum það á Hóreb, með boðum þess og ákvæðum. Sjá, ég sendi Elía spámann til ykkar áður en hinn mikli og ógurlegi dagur Drottins kemur. Hann mun sætta feður við syni og syni við feður svo ég verði ekki að helga landið banni þegar ég kem. (3. 22–24)


Þannig hljóma lokaorð Gamla testamentisins eins og „við“ Evangelísk-lúterskir höfum það. Auðvitað pínu tilviljanakennt að þessi bók sé endapunkturinn, hún var klárlega ekki skrifuð með það í huga. Það er hinsvegar smá „cliffhanger-blær“ yfir þessum lokaorðum, um leið og þau falla algerlega inn í stemminguna í spámannsritunum.

Guð er væntanlegur, og boðar meira að segja að á undan honum komi annar góðkunningi úr fyrri þáttum. 
Við stillt inn á magnaðan seinnihluta.

Farið ekki langt …

Reyndar koma fyrst apókrífu bækurnar, slatti af aukaefni og „deleted scenes“ úr fyrir hlutanum. Ég mun gera smá hlé á Biblíulestrinum næstu vikur og jafnvel mánuði, en snúa mér síðan að apókrífunni af fullu krafti. Uppsúmmeringsritgerð um Gamla testamentið bíður þar til því verki er lokið. 


9.01.2013

Jónas, Míka, Nahúm, Habbakuk


Næsta spámannaferning:

Textinn (Jónas)
Samanburður (Jónas)
Kynning (minni spámennirnir)

Jónas

Öll vitum við það um Jónas að hann var gleyptur af hval (eða „fiski“ eins og það heitir nú reyndar). Annað hefur nú mest farið framhjá okkur í þessari litlu skrítnu sögu sem formálinn kallar „dæmisögu“. Lærdóminn er reyndar erfitt að koma auga á.

Það eru allir hálf-lítilsigdir í sögunni, nema kannski íbúar Níneve, sem bregðast hratt og örugglega við þegar Jónas ber þeim fregnir af óánægju Guðs með þá. Já og hvalurinn, sem bæði gleypir Jónas og gubbar honum „on cue“.

Skipsfélagar Jónasar eru reyndar frekar tregir til að kasta honum fyrir borð þegar hann býðst til þess, í ljósi þess að hlutkesti hefur sýnt fram á að óveðrið sem þeir eru staddir í er af „hans“ guðs völdum. En gera að nú engu að síður á endanum.

Titilpersónan er svo ekki maður mikilla sæva (pun intended). Meira að segja Richard Dawkins myndi líklega ekki detta í hug þau viðbrögð ef Guð skipaði honum að fara til Níneve að lesa borgarbúum pistilinn að reyna að flýja yfir Miðjarðarhafið. Svo er frekar kjánalegt að fara í megafýlu, þegar hann loksins dratthalast á staðinn, yfir að Assýríumenn taka hann á orðinu, iðrast og er þyrmt. Aðrir spámenn hefðu sennilega fegnir vilja láta taka jafn mikið mark á sér.

Guð er svo kapítuli út af fyrir sig. Sök sér að hann setji aðeins ofaní við Jónas fyrir fýlukastið – en er ekki fullmikið af því góða að stæra sig af því að hafa þyrmt borgarbúunum sem hann var algerlega klár í að útrýma ef þeir hefðu ekki brugðist við eins og þeir gerðu.

Og að lokum: kæru þýðendur. Ef þið hefðuð skrifað setninguna: „Ég geri rétt er ég reiðist til dauða“ í íslenskustíl í menntaskóla þá hefðuð þið uppskorið feitan rauðan mínus, eins og ég er viss um að þið vitið. Samanburður við aðrar þýðingar bendir til það sem Jónas er að reyna að segja sé: „Ég er svo reiður að ég gæti dáið.“ Var ekki bara hægt að hafa þetta þannig? Þið vitið, á íslensku og svona?

Míka
Æ, þegar maður er búinn að lesa sig í gegnum svona marga spámenn þá er fátt sem fangar athyglina. Míka líður svolítið fyrir það, enda nánast ekkert ferskt í erindi hans eða hvernig hann kemur því á framfæri.

Það er helst hvað hann gengur langt í að rugla lesandann með sjónarhornsskiptingum. Í einni línu hefur Guð orðið og ávarpar syndaselina, í þeirri næstu er það Míka sjálfur sem talar við lýðinn, þá birtist Guð aftur en er bara að tala við Míka og því næst Míka að ávarpa Guð.

Honum er heldur ekki sérlega umhugað um form og framvindu. Þannig eru spádómar um framtíðarsæluríki friðarins innan um bölbænir gagnvart syndurum og hiklaust hoppað milli þess að beina reiðinni að nágrönnum gyðinga, gyðingum sjálfum eða bara því hlutmengi þeirra sem er ríkur og óréttlátur.

Það er líka nokkuð óljóst hvernig sælan verður útfærð. í 4. kafla heitir það:



Aðrar þjóðir munu lifa
hver í nafni síns Guðs
en vér munum lifa í nafni Drottins, Guðs vors
um aldir alda (4. 5)

En þremur köflum síðar er framtíðin svona:



Þær (þjóðirnar) munu koma skjálfandi úr fylgsnum sínum
til Drottins, Guðs vors.
Þær munu óttast þig og virða.

Frægust er Míkabók fyrir fallega útlistun á hvað til friðar hins trúaða heyrir – hvernig Guð er ekki sólginn í ríkulegar fórnir heldur skikkanlega hegðun síns fólks:



Hefur Drottinn þóknun á þúsundum hrúta
eða tugþúsundum lækja af ólífuolíu?

Maður, þér hefur verið sagt hvað gott er
og hvers Drottinn væntir af þér:
Þess eins að þú gerir rétt,
ástundir kærleika
og þjónir Guði í hógværð. (6. 7-8)

Bannað að vera með vesen. Ef þetta væri nú alltaf svona skýrt.

Nahúm
Ef Gamla testamentið væri plötusafn en ekki bóka- þá væri Nahúm Slayerplatan. Virtúósísk og vægðarlaus árás. Að sönnu glæsileg, en sumir sem flettu í plöturekkanum myndu samt spyrja sig: Í alvöru? Á þetta virkilega heima hérna? Þetta er ekki tónlist þetta helvíti!

Víst er þetta tónlist. Það eru sambærilegir kaflar í spámannsritunum öllum, þar sem dauða, eyðileggingu og hörmungum er spáð.

Munurinn er bara sá að hér er búið að fjarlægja allt annað og hækka upp í ellefu. Já og æfa sig í vel ríflega 10 þúsund tíma.

Þetta er semsagt magnaður texti um yfirvofandi fall höfuðandstæðingsins, hinnar voldugu höfuðborgar Assýríska heimsveldisins, Níneve.

Nokkur tóndæmi:



Drottinn er ákaflyndur Guð og heiftrækinn.
Drottinn er heiftrækin og fullur bræði.
Drottinn hefnir sín á andstæðingum sínum
og er langrækinn við féndur sína. (1. 2)

En ákvörðun Drottins um þig er þessi:
Enginn mun erfa nafn þitt,
úr útskornum og steyptum 
skurðgoðum hofa þinna
bý ég þér gröf,
fyrirlitlega svo sem þú ert. (1. 14)

Níneve er eins og lón
sem vatnið fossar úr.
„Stansið! Stansið“
Enginn snýr við. (2.9)

Huglaus hjörtu, titrandi kné,
skjálfandi lendar, litverp andlit.
Hvar er nú bæli ljónanna
hvar hellir ljónshvolpanna
þar sem ljónið gekk óáreitt,
ljónynjan og hvolparnir? (2. 11-12)

Kaupmenn þínir voru fleiri en stjörnur himinsins
en sem grasvargur skiptu þeir hömum og hurfu á braut.
Verðir þínir voru sem engisprettur
og herforingjar þínir eins og skordýrasægur
sem sest á steingarða á svölum degi
en flýgur á burt þegar sólin birtist
og enginn veit hvað af honum verður (3. 16-17)

Þetta er sko ekki um guð miskunarinnar, hér er ekkert pláss fyrir ást og hógværð. Og það gleymist í hávaðanum að þessir sömu Assýríumenn voru einmitt á Guðs vegum þegar þeir bökuðu sér þetta hatur - refsivöndur hans gegn hinum synduga Ísrael. Rokk og ról!

Habbakuk
Hér fer fram hefðbundin Jobsbókarleg samræða manns og guðs, þar sem maðurinn spyr hversvegna réttlátir þjást og guð bænheyri ekki hina réttlátu. Svör Drottins eru svo í sumartunglið. Lokaorðin eru fallega orðuð niðurstaða þess sem trúir þrátt fyrir allt:



Með hugarró mun ég þó bíða neyðardagsins,
dagsins sem kemur yfir þá þjóð sem fer ránshendi gegn oss.
Þótt fíkjutréð beri ekki blóm
og vínviðurinn engan ávöxt;
þótt gróði ólífutrésins bregðist
og akrarnir gefi enga fæðu;
þótt sauðfé hverfi burt úr kvíum
og nautgripir úr fjósum
skal ég samt gleðjast í Drottni
og fagna yfir Guði hjálpræðis míns.
Drottinn minn, Guð minn er styrkur minn.
Fætur mína gerir hann fráa sem fætur hindarinnar
og leyfir mér að fara um hæðir mínar. (3. 16-19)