6.18.2015

Opinberunarbókin

Það bjargast ekki neitt ...

Textinn
Samanburður
Kynning

Biblían hefst á sköpun heimsins og lýkur á heimsendi. En ekki hvað? Opinberunarbókin greinir frá stórfenglegri skoðunarferð sem engill á vegum Guðs og Krists bjóða höfundi hennar í um fortíð, nútíð og þá nánustu framtíð sem markar endalok tímans og endursköpun heimsins eftir dóminn þar sem mannkynið verður flokkað í hina blessuðu og þá bölvuðu. Reyndar er stundum látið að því liggja að þessi flokkun sé fyrirfram ákveðin, en við skulum ekki hengja okkur í þá þrætubók alla, látum Votta Jehóva um það. Hér er margt að skoða og dást að.

Þetta er frábær texti. Vissulega mjög „biblískur“ en talsvert betri en mjög margt annað í bókinni góðu, sem ekki er nú öll sérlega rishá, verður að segjast. En þessi er flott. Líka upphafskaflinn sem efnislega greinir sig ekki nema í smáatriðum frá öðrum „eftirkriststextum“. Hér er trúarstálinu stappað í sjö asíska söfnuði og þeim gefin loforð. Eins og bréfritarar undangenginna kafla hafa keppst við að gera. Bara ekki eins vel.

Forvitni vekja tvö smáatriði – aðallega af því að á þeim finn ég ekki skýringar.

Annarsvegar aðvaranir vegna „Nikólíta“ sem bréfritari hatar og virðast herja á trúaða í Efesus og Pergamos. Ekki er vitað með vissu hvað þessi villutrúarsöfnuður vann sér til óhelgi, en síðari tíma spekingar töldu/giskuðu m.a. á sifjaspell og stóðlífi, en líka á torskilda trúvillu sem kallast „antinómíanismi“ og tengist afstöðu til róta siðlegrar breytni og mikilvægis hennar fyrir frelsun/réttlætingu. Og virðist í fljótu bragði vera nokkuð meinstrím ef hortft er með mínum leikmannsaugum. En postularnir eru reyndar svo margsaga um það mál að ég nenni ekki að opna þá þrætubók.

Hinsvegar þessar skrítnu samstofna setningar í orðsendingunum til Smyrnu og Fíladelfíu:


Ég veit hvernig þú ert hrakyrtur af þeim sem segja sjálfa sig vera Gyðinga en eru það ekki, heldur samkunda Satans (2. 9)

og

Ég skal láta lygarana af samkundu Satans, sem segjast vera Gyðingar en eru það ekki,  koma og kasta sér fyrir fætur þér og láta þá vita, að ég elska þig. (3. 9)

Í fyrsta lagi: Gyðingar? Þetta eru skilaboð til kristinna söfnuða í Litlu-Asíu, sem fæstir eru sennilega af gyðinglegum uppruna, heldur „sóknarbörn“ Páls úr heiðingjasamfélögunum. Og fólk sem þykist vera Gyðingar – „gervigyðingar“? Hvað skyldi það nú vera fyrir nokkuð? Allavega eitthvað ógurlega slæmt. „Samkunda Satans“, no less.

Reyndar þykir mér hin gyðinglega nálægð í bréfum þeirra sem ekki eru Páll vera mun meiri en ég hefði fyrirfram búist við. Skilin þarna á milli óskýrari, mótsagnarkenndari en þó um fram allt teygjanlegri en ég hafði talið eftir hinn afdráttarlitla andsemitisma guðspjallanna. En vissulega er svolítið eins og þeir textar séu fornkirkjufeðrunum ekki gjörkunnir, eins og ég hef áður minnst á..

Nóg um það.

Þó þessi upphafskafli sé flottur þá er það fyrst þegar sýnirnar byrja sem Jóhannes fer á flug. Við verðum samt að byrja á að skoða hver opinberar hverjum hvað. Hér er ættartala upplifunarinnar:



Opinberun Jesú Krists sem Guð gaf honum til að sýna þjónum sínum það sem verða á innan skamms. Hann sendi engil sinn og lét hann kynna það Jóhannesi, þjóni sínum, sem bar vitni um orð Guðs og vitnisburð Jesú Krists, um allt það er hann sá. Sæll er sá er les þessi spádómsorð, og sælir eru þeir sem heyra þau og varðveita það, sem í þeim er ritað því að tíminn er í nánd. (1. 1–3)

Sæll er sá sem hendir reiður á til hvers persónufornafnið „hann“ vísar í hvert sinn í þessum texta og hver sýnir hverjum hvað og á hvers vegum. Hvað þá hversvegna. En það skiptir samt minnstu máli. Myndin er að byrja.

Og sú er mögnuð. Og hefur orðið efni í ótal aðrar af öllu tagi og í öllum formum. Og, það verður að segjast, sækir óspart í Jesaja, Esekíel og Daníel í skrímslasmíð sinni.

Allskonar aðöðruleyti sæmilega útlítandi verur sitja uppi með sjö augu og/eða höfuð. Og/eða höfuðskraut. Allt í þágu tölspekinnar.

Ah, tölspekin.

Í lestri Opinberunarbókarinnar opinberast ekki síst þörf okkar fyrir merkingu. Tölur hafa merkingu, sjö og tólf sérstaklega, og margfeldi þeirra. Og svo erum við viss um að við séum ekki bara að skapa merkingu með lestri og túlkun, heldur sé hin dulda merking í alvörunni þarna, sett þar af höfundinum og/eða þeim sem sýndi honum sýnirnar.

Ég nenni ekki svona táknakjaftæði. Mér finnst alveg sniðugt að ef maður gefur bókstöfum tölugildi (væntanlega á grísku, eða þá hebresku) þá sé grískt nafn Nerós, „Neron Caesar“ samasem 666. En mér finnst líka sniðugt að 666 er fjarlægðin milli Vopnafjaðar og Borgarness, og Reykjahlíðar og Ísafjarðar. Í kílómetrum. Guð veit hvaða fjarlægðir eru 666 mílur. Eða þingmannaleiðir. Eða desilítrar. Eða hvað Judas Priest syngur afturábak. Og ég meina “Guð veit” alveg bókstaflega.

Mér finnst þetta ekki sérlega skemmtilegur samkvæmisleikur. Aðallega get ég ekki litið á þetta sem annað en samkvæmisleik.

Það leikur enginn vafi á því að Opinberunarbókin er dulsaga, en ekki bara spennanndi ævintýri með skrímslum og svoleiðis. Og það er vonlaust annað en að trúa því að „söguþráðurinn“ sé svona glórulaus, endurtekningarsamur og höktandi af því að allt sem sagt er frá stendur fyrir eitthvað sem þegar hefur gerst – misrökvís atburðarás sem þarf að fylgja svona nokkurnvegin með tilheyrandi kenjum. Ef við skiljum þetta ekki þannig er framvindan bara of skrítin, og ekki samboðin jafn flinkum sögumanni og Jóhannes hefur augljóslega verið.

Og þegar klárlega er horft fram í tímann – eftir að Satan, Gog og Magog hefja sína lokaorrustu við hin góðu öfl – verður framvindan alveg rökvís, skýr og vel fram sett.

En bætir hún einhverju við? Er ekki löngu ljóst í guðspjöllum og bréfum, Gamlatestamenntisspádómunum þess vegna, að Messías mun snúa aftur – fólki kynslóðanna verður skipt í hina verðugu og óverðugu og dæmt eftir því? Hefur nokkur málsmetandi umboðsmaður Guðs legið á þeim fréttum að svona verður þetta? Þeim mun skrítnara að það þurfi að pakka öllu inn í svona mikið dulmál, þar sem menn giftast borgum sem kannski eru konur og öðrum verður eytt af því að þær eru of graðar og nota of mikið ilmvatn.


Ef hinir almáttugu eru að sýna einhverjum útvöldum mannkynssöguna í nútíð og framtíð þá á ég mjög erfitt með að skilja af hverju er ekki hægt að gera það bara, án milligöngu básúna, rauðra dreka og Babýlonshóra sem kannski eru Rómaborg.

Allavega hefur þetta gefið upp boltann fyrir rugludalla síðustu 2000 ára eða svo, sem og búið til nokkur þúsund ára skekkjumörk á hvenær hinir boðuðu atburðir verða.

En mögnuð bók.

Eins og skáldið sagði: „Full of Sound and Fury.“

6.11.2015

Jóhannesarbréf og Júdasar

PS ...

Textinn (Jóhannes 1, Jóhannes 2, Jóhannes 3, Júdas)
Samanburður (Jóhannes 1, Jóhannes 2, Jóhannes 3, Júdas)
Kynning (Jóhannesarbréf, Júdas)


Bréfakafla Biblíunnar lýkur á fjórum bréfum, einu sæmilega löngu og þremur stuttum. Sem er einmitt „B“ í morsstafrófinu. Tilviljun? Já ætli það ekki bara. Það er líklega líka tilviljun að bréfin standa saman, enda ekki efnislega samstæð. Höfundarnir báðir (líklega) í postulahópnum, en það voru nú Pétur og Jóhannes líka. Og um sum bréfanna er alveg hægt að velta fyrir sér hvaða erindi þau eiga í svona grundvallarrit.

Förum yfir þetta í þremur bútum.


Fyrsta almenna bréf Jóhannesar

Þetta er langviðamesti textinn af þessum fjórum. Og næsta víst að hér stýrir penna sami höfundur og skrifaði Jóhannesarguðspjall. Hér er líkingaþrungið mál með stórum orðum sem bréfritari leggur í djúpa skáldlega merkingu.

Ljós. Myrkur. Orð. Sannleikur. Réttlæti. Synd.

Stundum finnst manni orðin taka völdin af höfundinum og heimsmyndin verða jafnvel einfaldari og afdráttarlausari en hann í rauninni vill.



Hver sem synd drýgir fremur lögmálsbrot. Syndin er lögmálsbrot. Þið vitið, að Kristur birtist til þess að taka burt syndir. Í honum er engin synd. Hver sem er stöðugur í honum syndgar ekki, hver sem syndgar hefur ekki séð hann og þekkir hann ekki heldur.
Börnin mín, látið engan villa ykkur. Sá sem iðkar réttlætið er réttlátur, eins og Kristur er réttlátur. Hver sem synd drýgir heyrir djöflinum til, því að djöfullinn hefur syndgað frá upphafi. (3. 4–8)

Ekkert svigúm fyir breyskleika eða svoleiðis pjatt hér. Og þessi skemmtilega röklausa rökhenda:



Ef einhver segir: „Ég elska Guð,“ og hatar bróður sinn, er sá lygari. Því að sá sem elskar ekki bróður sinn eða systur, sem hann hefur séð, getur ekki elskað Guð, sem hann hefur ekki séð. (4. 20)

Þó tilgangurinn sé fallegur – að hvetja fólk til að vera almennilegt hvert við annað – þá þykir manni kannski dálitið langt seilst að segja það djöfullegt ef því gengur illa að elska þann misjafna sauð sem meðbræður okkar eru. Svo eru hún stundum dálítið yfirgengileg þessi kristilega yfirtaka kærleikshugtaksins:

Þér elskaðir, elskum hvert annað, því að kærleikurinn er frá Guði kominn, og hver sem elskar er barn Guðs og þekkir Guð. Sá sem ekki elskar þekkir ekki Guð, því að Guð er kærleikur. (4. 7–8)

Ég hef minnst á það áður að Biblíubréfin virðast mér hafa tvö meginhlutverk:

a) Að leiðrétta, en þó fyrst og fremst andmæla, hugmyndum annarra sem stangast á við það sem bréfritari telur rétta kenningu. Þetta á fyrst og fremst við Pálsbréf.

b) Að hvetja viðtakendur til trúfesti, þolgæði og réttrar breytni.

Fyrir vikið er ekki í þeim að  finna kerfisbundna útlistun hinna réttu hugmynda, né heldur skýrar og/eða sannfærandi röksemdir fyrir þeim. Bréfin ganga út frá skilningi og þekkingu viðtakendanna á því sem hyggjumst og þurfum að sækja í þau.

Þetta er í senn spennandi og pirrandi.

Í öðru Pétursbréfi er minnst á fallna engla – annar tveggja staða í Biblíunni sem þeir koma við sögu – og af orðalaginu er augljóst að verið er að vísa í sögu sem allir ætlaðir viðtakendur bréfsins þekktu og trúðu.*

Hér mætir önnur þekkt persóna á sviðið, kannski skyld óþekktarenglunum, en kannski ekki.

Börn mín, hin síðasta stund er upp runnin. þið hafið heyrt að andkristur kemur, …

Það fer auðvitað hrollur um okkur þegar við heyrum þetta. Í okkar hug er þetta löngu orðið að sérnafni, næstum eða alveg samheiti við djöfulinn, pokurinn, Lúsífer, Belsebúbb og Satan, sem auðvitað þýðir „andstæðinur“. Óvininn.

Og Jóhannes veit greinilega að hugtakið er kunnuglegt viðtakendunum. „Þér hafið heyrt …“ En hann leggur nú samt ekki hina persónubundnu merkingu í orðið, sem okkur er orðin töm, því setningin heldur áfram:

... og nú eru líka margir andkristar komnir fram. (2. 18)

og síðan:



Þeir komu úr okkar hópi, en heyrðu okkur ekki til. (2. 19)

og

Sá er andkristurinn, sem afneitar föðurnum og syninum. (2. 22)

Andkristur virðist því ekki vera persóna heldur bara þessi venjulegi trúvillingur. Sem eru auðvitað alltaf mikið verra fólk en „fæddir“ heiðingjar, um það eru kristnir og múslimar sammála. Samt tengir Jóhannes „komu“ andkristanna við „hina síðustu stund“, heimsendinn og dóminn sem allir bíða óþreyjufullir eftir. Og:



Af þessu getið þér þekkt anda Guðs: Sérhver andi, sem játar, að Jesús sé Kristur kominn sem maður, er frá Guði. En sérhver andi, sem ekki játar Jesú, er ekki frá Guði. Hann er andkristsins andi, sem þér hafið heyrt um að komi, og nú þegar er hann í heiminum. (4. 2-3)

 Hér virðist aftur vera á ferðinni sú nautn sem Jóhannes hefur af því að að vera afdráttarlaus í sinni með-eða-á-móti boðun. En þannig verður til sú tilfinning að hér fari einstaklingur af yfirnáttúrlega taginu, gengst þannig til í munni predikara og túlkenda öldum saman þar til hr. Antikristur telst fullskapaður og tilbúinn til að láta Gabriel Byrne leika sig í slag í End of Days.

Allt vegna þess hvers eðlis Biblíubréfin eru.

Annað og þriðja almenna bréf Jóhannesar

Tvö örstutt einkabréf sem lítið er um að segja. Annað en kannski að undrast hvað þau eru að vilja upp á dekk í Kanónunni. Í því fyrra er reyndar minnst á andkrist í fimmta og síðasta sinn, nú með örlitilli áherslubreytingu:

Því að margir afvegaleiðendur eru farnir út í heiminn, sem ekki játa, að Jesús sé Kristur, kominn sem maður. Þetta er afvegaleiðandinn og andkristurinn. (1. 7)

Ekki endilega yfirnáttúruleg vera, en heldur ekki bara undanvillingur úr söfnuðinum, heldur beinlínis boðberi villunnar.


Bréfin eru bæði stíluð á einstaklinga, hið fyrra á ónefnda konu en hið síðara á Gaíus nokkurn. Bæði eru hvatningarbréf og aðvaranir gegn villuboðurum, þó orðið “andkristur” sé aðeins notað í því fyrra.

Lokaorð beggja vekja athygli:

Þótt ég hafi margt að rita ykkur vildi ég ekki gjöra það með pappír og bleki heldur vona að koma til ykkar og tala munnlega við ykkur til þess að gleði okkar verði fullkomin. Börn systur þinnar, hinnar útvöldu, biðja að heilsa þér. (2. bréf, 12–13, leturbreyting mín)

Og

Ég hef margt að rita þér, en vil ekki rita þér með bleki og penna. En ég vona að sjá þig bráðum og munum við þá talast við augliti til auglitis. (3. bréf 13–14, leturbreyting mín)

Það er greinilega tími ofsókna og ritskoðunar. Sennilega á vegum Antikristanna.


Hið almenna bréf Júdasar

Hér kveður sér hljóðs annar af sonum Maríu, og sá sem var óheppnastur með nafn, svona eftir á að hyggja. Bókin byrjar á hógværasta neimdroppi bókmenntasögunnar:

Júdas, þjónn Jesú Krists, bróðir Jakobs, (1, leturbreyting mín)

„Hæ, ég heiti Artúr. bróðir Begga, þú veist, gítarleikara í Egó“.

Annars er þetta endurtekið efni. Nánar tiltekið, endurtekið úr bréfum Péturs. Eins og þar koma fallnir englar við sögu. Júdas tilgreinir allskyns dæmi úr sögu Gyðinga til að stappa stálinu í hina vantrúðu. Sumt hefur kannski eitthvað skolast til á langri leið:

Á sama hátt saurga og þessir draumvilltu menn líkamann, meta að engu drottinvald og lastmæla himnaverum. Eigi dirfðist einu sinni höfuðengillinn Míkael að saka djöfulinn um guðlast, er hann átti í orðadeilu við hann um líkama Móse, heldur sagði: „Drottinn refsi þér!“ (8–9)

Veit ekki alveg um þetta rifrildi Mikaels og Djöfulsins um lík Móse. Neðanmáls er vísað í vers í Daníelsbók þar sem Móses kemur ekki við sögu.

Látum þar við sitja. Og þökkum að lokum Júdasi og þýðendum hans fyrir hið fallega orð „draumvilltir“.



* Ég fór á grúskstúfana og fann út að helsta heimildin um fallna engla er Enoksbók, sem er svo apókríf að hún fær ekki einu sinni að fljóta með apókrífu bókunum í kristnu biblíunni. Ætla nú samt að lesa hana við tækifæri.

6.06.2015

Jakobsbréf og Péturs

Fyrir hönd aðstandenda

Textinn (Jakobsbréf, fyrra Pétursbréf, síðara Pétursbréf)
Samanburður (Jakobsbréf, fyrra Pétursbréf, síðara Pétursbréf)
Kynning (Jakobsbréf, fyrra Pétursbréf, síðara Pétursbréf)

Þrjú bréf, eignuð (með mismikilli vissu) tveimur mönnum sem stóðu Kristi nær en flestir eða allir. Ekki er hann nú heilt yfir í aðalhlutverki frekar en fyrri daginn. Páll er með fjarvistarsönnun, en bróðir og besti vinur?

Hið almenna bréf Jakobs

Jakobsbréfið er kannski merkilegast fyrir höfund sinn. Jakob þessi er nefnilega hvorki meira né minna en bróðir Jesú. Eða hálfbróðir, væntanlega. Kannski skýrir það veru bréfsins í kanónunni, því ekki bætir það miklu við. Reyndar er sterkur gamaltestamenntisblær á því. Spakmælasafn eins og nokkur sem þar er að finna.

Enn vekur athygli fjarvera Krists úr textanum. Eins og Páll þá er eins og og Jakob hafi ekkert um orð hans að segja, vitnar ekki í hann, leggur ekki út af orðum hans eða túlkar dæmisögur eða athafnir. Páll var vissulega með „fjarvistarsönnun“, en hvað veldur þögn Jakobs?

Annars er Jakob mun meira umhugað um að menn láti trúna stýra verkum sínum en Páll. Það blandast ágætlega saman við hið klassíska minni fornra spekirita að skamma ríka og upphefja þá fátæku:

Hvað stoðar það, bræður mínir og systur, þótt einhver segist hafa trú en sýnir það eigi i verki? Mun trúin geta frelsað hann? Ef bróðir eða systir eru nakin og vantar daglegt viðurværi og eitthvert ykkar segði við þau: „Farið í friði, vermið ykkur og mettið!“ en þið gefið þeim ekki það, sem líkaminn þarfnast, hvað stoðar það? Eins er líka trúin dauð í sjálfri sér, vanti hana verkin. (2. 14–17)

Og Jakob sækir rökstuðning fyrir því að verk trompi trú aftur í fornöldina, en minnist ekki á bróður sinn í því samhengi:

Réttlættist ekki Abraham faðir okkar af verkum, er hann lagði son sinn Ísak á altarið? Þú sérð, að trúin var samtaka verkum hans og að trúin fullkomnaðist með verkunum. (2. 21–22)

og:

Svo var og um skækjuna Rahab. Réttlættist hún ekki af verkum er hún tók við sendimönnunum og lét þá fara burt aðra leið? (2. 25)

Semsagt: meira að segja verk án trúar teljast til réttlætingar.

Innanum eru síðan spakleg mæli og forvitnilegar líkingar:

Verðið gerendur orðsins og eigi aðeins heyrendur þess, ella svíkið þið sjálf ykkur. Því að hlýði einhver á orðið án þess að fara eftir því er hann líkur manni er skoðar andlit sitt í spegli. Hann skoðar andlit sitt, fer burt og gleymir jafnskjótt, hvernig það var. (1. 22–24)

og þessi ágæta brýning um að hafa taumhald á tungu sinni, mikilvægi þess og vandkvæði:

Hrasi einhver ekki í orði þá er hann maður fullkominn, fær um að hafa stjórn á öllum líkama sínum. Ef við leggjum hestunum beisli í munn til þess að þeir hlýði okkur, þá getum við stýrt öllum líkama þeirra. Sjá einnig skipin, svo stór sem þau eru og rekin af hörðum vindum. Þeim verður stýrt með mjög litlu stýri, hvert sem stýrimaðurinn vill. Þannig er einnig tungan lítill limur, en lætur mikið yfir sér. (3. 2–5)

Vel mælt.

Annars hvarflar athygli og umhugsun lesandans óneitanlega að bréfritaranum sjálfum. Bróðir Jesú? Hvernig ætli það hafi verið? Allavega er ljóst að ef maður ætti þess kost að eiga orðastað við Jakob væru fyrstu spurningarnar ekki um hvort trú dugi til réttlætingar, eða hversu mikilvægt sé að hlú að fátækum. Meira svona: Segðu mér frá barnæskunni.


Hin almennu bréf Péturs

Jakob Jósefsson er kannski Carl Wilson eða Marlon Jackson, eða í versta falli Lýður Ægisson Biblíunnar, en það kemur hinsvegar nokkuð á óvart að Símon Pétur skuli vera Barbara Cartland góðu bókarinnar. Eða þannig skil ég lokaorð fyrra Pétursbréfs:

Ég hef látið Silvanus, sem er trúr bróðir í mínum augum, skrifa þetta stutta bréf til þess að hvetja ykkur og vitna hátíðlega að þetta er hin sanna náð Guðs. (1. bréf, 5. 12)

Er alls ekki til í að sjá þetta öðruvísi fyrir mér en Pétur makindalegan í bleikum kufli, liggjandi á legubekk og lesandi fyrir að hætti Barböru.Og Silvanus með pennann á lofti að fanga gullkornin.

Reyndar er síðar Pétursbréf víst ekki lengur eignað honum, ekki frekar en við vitum með vissu hversu mikið ritarar ástarsögudrottningarinnar eiga í hennar verkum.

Það kveður við nokkuð annan tón í þessu bréfi. Hér er ekki í forgrunni þyrrkingsleg guðfræði Páls, né heldur Gamaltestamentisbölbænir Hebreabréfs og Jakobs. Ást á Kristi gegnsýrir textann, jafnvel svo að manni þykir nóg um:

Segið þvi skilið við alla vonsku og alla pretti, hræsni og öfund og allt baktal. Sækist eins og nýfædd börn eftir hinni andlegu, ómenguðu mjólk, til þess að þér af henni getið dafnað til hjálpræðis, enda „hafið þér smakkað, hvað Drottinn er góður.“ (1. bréf 2. 1–3)

Hinsvegar er hann á sama máli og Páll hvað varðar undirgefni við valdhafa, sem jafnvel þó hundheiðnir séu virðast vera á vegum Guðs:


Verið Drottins vegna hlýðin allri mannlegri skipan, bæði keisara, hinum æðsta, og landshöfðingjum, sem hann sendir til að refsa illgjörðamönnum og þeim til lofs er breyta vel. Því að það er vilji Guðs að þið þaggið niður í vanþekkingu heimskra manna með því að breyta vel.  (1. bréf 2. 13–15)

Vissulega er saga af því að Pétur hagi seglum eftir vindi í samskiptum við utantrúarfólk. Þó er alveg ljóst, eins og þá, af hverju mikilvægt er að hinir Kristnu ruggi bátnum ekki um of. Lái þeim hver sem vill.

Ekki það að ef hinir Guðs útvöldu heiðingjar ákveða að typta hina Kristnu þá hefur svoleiðis líka gildi:

Kristur leið líkamlega. Því skuluð þið búast sama hugarfari. Sá sem hefur liðið líkamlega er skilinn við synd, hann lætur mannlegar fýsnir ekki ná tökum á sér heldur lifir hann tímann, sem eftir er, að vilja Guðs. (1. bréf 4. 1–2, leturbreyting mín)

Ætli sjálfstyptarar klaustra og annarsstaðar hafi ekki lesið þennan bút af athygli og með hrollkenndri sælu.

Annað bréfið – þetta sem er ekki eftir Pétur – er stutt og ekkert sérlega bitastætt. Þó geymir það þennan einstaka bút:

Ekki þyrmdi Guð englunum er þeir syndguðu. Hann steypti þeim niður í undirdjúpin og setti þá í myrkrahella þar sem þeir eru geymdir til dómsins (2. bréf 2. 4)

Þetta er semsagt það eina sem finnst í Biblíunni um synduga engla og fall þeirra. Augljóslega er samt gengið út frá því að lesendur viti um hvað er verið að tala. Sem er auðvitað hálfu forvitnilegra. Vissulega er talað um fall Satans annarsstaðar í Biblíunni þá er hann ekki kallaður engill. Enda enginn engill.

Svo eru hér hressilegar formælingar gegn guðlausu fólki – og frumlegur tónn í þeim:

Vatnslausir brunnar eru þessir menn, þoka hrakin af hvassviðri, þeirra bíður dýpsta myrkur. Þeir láta klingja innantóm diguryrði og tæla með holdlegum girndum og svívirðilegum lifnaði þá sem eru í þann vegin að sleppa frá þeim sem ganga í villu. [...] Ef þeir, sem sluppu frá saurgun heimsins af því þeir þekktu Drottinn vorn og frelsara Jesú Krist, flækja sig í heimi að nýju og bíða ósigur, þá er hið síðara orðið þeim verra en hið fyrra. [...] Fram á þeim hefur komið þetta sannmæli: „Hundur snýr aftur til spýju sinnar,“ og: „Þvegið svín veltir sér í sama saur.“ (2. bréf 2. 17–22) 

Og svo þessi kunnuglegi frasi, sem hér gegnir því hlutverki að róa þá sem eru orðnir óþreyjufullir eftir að heimurinn farist, sem er eitt helsta erindi bréfsins samkvæmt inngangi:

En þetta eitt má ykkur ekki gleymast, þið elskuðu, að einn dagur er hjá Drottni sem þúsund ár og þúsund ár sem einn dagur. (2. bréf, 3. 8)

Þjóðlegt maður, þjóðlegt. Merkilegt að þolinmæði skuli ekki vera höfuðdyggð Íslendinga þrátt fyrir þessa brýningu Sankti Péturs og séra Matthíasar.

5.31.2015

Bréfið til Hebrea

Tveirfyrireinn

Textinn
Samanburður
Kynning

Í fyrsta lagi: hvernig getur það verið að fólk hafi öldum saman trúað því að þetta bréf væri eftir Pál? Allt annar stíll, sem getur allsekki bara skýrst af því að markhópurinn er annar.

Talandi um stílinn þá las ég einhversstaðar að Hebreabréfið þætti einhverskonar meistarastykki á frummálinu. Þess sjást nú ekki skýr merki á íslenskunni, verður að segjast. Fyrir nú utan það hvað þetta virkar „gamaltestamentislega“ allt saman. En þá er kannski innihaldið að stýra upplifun manns. Eins og innihöld eiga auðvitað að gera.

Eins og títt er um bréf þá stjórnast innihaldið af  viðtakendum og því erindi sem bréfritari, hver sem hann nú er, á við hann.

Og ólíkt Páli, sem eyðir sínum helstu bréfum í að útskýra fyrir heiðingjum að þeir þurfi ekki að gerast Gyðingar til að verða Kristnir, þá er höfundur Hebreabréfsins að láta Gyðinga sem tekið hafa Kristna trú vita að þeir megi – eiginlega skuli – hætta að vera Gyðingar.

Til að sýna fram á þetta fer hann yfir gervalla sögu Gyðinga og dregur fram hliðstæður og andstæður eftir þörfum til að rökstyðja mál sitt.

Það verður að segjast eins og er að þegar maður stendur jafn langt frá markphópnum í tíma, rúmi, trú og menningu og raun ber vitni, þá þykja manni röksemdirnar talsvert langsóttar og ögn fjarstæðukenndar. Þannig fer hinn fyrirferðarmikli hluti, þar sem prestkonungnum Melkísedek í Salem er stillt upp gegn Aroni og levítaprestunum til að sannfæra Gyðinga um að þeim sé óhætt að hætta fórnfæringum sínum, eilítið fyrir ofan garð og neðan hjá manni í minni stöðu.

En það er semsagt aðalerindi bréfsins. Fórnir skulu aflagðar. Útkoman úr rökfærslunni er eftirfarandi:

Slíks æðsta prests höfðum við þörf, sem er heilagur, svikalaus, óflekkaður, greindur frá syndurum og orðinn himnunum hærri. Hann þarf ekki daglega, eins og hinir æðstu prestarnir, fyrst að bera fram fórnir fyrir eigin syndir, síðan fyrir syndir lýðsins. Það gerði hann í eitt skipti fyrir öll, er hann fórnfærði sjálfum sér. Lögmálið skipar breyska menn æðstu presta en eiðurinn, er kom á eftir lögmálinu, skipar æðsta prest sem er sonur, fullkominn að eilífu.  (7. 26–28)

Jesús er hinn nýi æðstiprestur og syndafórn um leið. Rosalegt kombó. Og pínu gróteskt, ef „pínu“ er rétta orðið:



Vegna þess að Jesús úthellti blói sínu megum við nú, systkyn, með djörfung ganga inn í hið heilaga. Þangað vígði hann okkur veginn, nýjan veg lífsins inn í gegnum fortjaldið sem er líkami hans. (10. 19–20)

Það er vissulega gaman að endurlifa Gamlatestamenntið með þessum vinkli. Höfundur Hebreabréfsins er vel verseraður og vitnar í Sálmana og spámennina máli sínu til stuðnings. Ágætis upprifjun líka á miskunnarleysi og þverúð Guðs á þessum fyrstu árum:



Fyrir trú bar Abel fram fyrir Guð betri fórn en Kain af því að hann treysti Guði, og fyrir trú fékk hann þann vitnisburð, að hann væri réttlátur, er Guð bar vitni um fórn hans. (11. 4)

og

Gætið þess, að eigi sé neinn hórkarl eða vanheilagur eins og Esaú sem fyrir einn málsverð lét af hendi frumburðarrétt sinn. (12. 16)

Ef heimhver heildarmynd hefur orðið til hjá mér af lestri Biblíunnar þá er henni best lýst sem „þroskasögu Guðs“. Þarna var hann klárlega á barnsaldri og ekki byrjaður að taka rítalínið.

Þetta endurlit inn í harðýðgisstemmingu frumbýlingsáranna í samlífi Guðs og manns gerir Hebreabréfið dálítið ógeðfelldan lestur. Ekki síst þegar kemur á daginn að það má alveg eins skilja hinn nýja tíma sem uppskrift að enn strangari refsimenningu, þegar hið notarlega fórnarréttlæti er fyrir bí:



Því að ef við syndgum af ásettu ráði, eftir að hafa öðlast þekkingu á sannleikanum, þá er úr því enga fórn að fá fyrir syndirnar, heldur er það óttaleg bið eftir dómi og heitum eldi, sem eyða mun andstæðingum Guðs. Sá er að engu hefur lögmál Móse verður vægðarlaust líflátinn ef tveir eða þrír vottar bera. Hve miklu þyngri hegning ætlið þið þá ekki að sá muni vera talinn verðskulda, er fyrirlítur son Guðs og metur einskis blóðið, sem sáttmálinn var grundvallaður á og smánar anda náðarinnar?  Við þekkjum þann er sagt hefur: „Mín er hefndin, ég mun endurgjalda.“ Og á öðrum stað: „Drottinn mun dæma lýð sinn.“ Óttalegt er að falla í hendur lifanda Guðs. (10. 26–30, leturbreyting mín)

Þessi bréfritari veit hvar takkarnir eru á viðtakendunum eru og hikar ekki við að ýta. Fast.

Að sjálfsögðu eru hér líka fallegir kaflar. Þetta er til dæmis ágætisupptalning á grunnatriðum kristindómsins undir því yfirskini að hún sé óþörf:

Þess vegna skulum við sleppa byrjendafræðslunni um Krist og snúa okkur að fræðslunni fyrir lengra komna. Vér förum ekki að byrja aftur á undirstöðuatriðum eins og að trúa á Guð og hverfa frá breytni sem leiðir til dauða, kenningunni um skírnir og handayfirlagningar, upprisu dauðra og eilífan dóm. (6. 1–2, leturbreyting mín)

Og þessi oftívitnaða skilgreining á hvað trú er stendur alltaf fyrir sínu:



Trúin er fullvissa um það sem menn vona, sannfæring um þá hluti, sem eigi er auðið að sjá. (11. 1)

Stórkostlegt. Amen.

5.27.2015

Títusar- og Fílemonsbréf


Páll gamli allur

Textinn (Títus, Fílemon)
Samanburður (Títus, Fílemon)
Kynning (Títus, Fílemon)

Tvö síðustu bréf Páls eru örstutt. Ekki það að þetta séu síðustu bréfin sem hann skrifaði, heldur bréfin sem kanónustjórar Nýja testamentisins hafa sett aftast, mögulega einmitt af því að þau eru svona stutt.

Þó grunnerindi Páls sé yfirleitt það sama þá er alltaf eitthvað sem fangar auga hins nýjungagjarna og gleður þann sem er að lesa þetta í einni beit, sem eðli máls samkvæmt var aldrei ætlun höfundar.

Títusarbréfið

Tvennt finnst mér umtalsvert í þessu stutta stálstöppunarbréfi til Títusar Krítarbiskups. Annað tengist skrítlu úr heimspekináminu, nefnilega hinni frægu „Lygaraþverstæðu“ sem gjarnan er rakin til krítverska sjáandans Epímendeasar og staðhæfingar hans um að „allir Krítverjar séu lygarar“. Það er vafalaust hann sem Páll er að tala um hér og færir mögulega í stílinn:



Einn landi þeirra, þeirra eigin spámaður, sagði: „Krítarmenn eru síljúgandi, óargadýr og letimagar.“
Þarna er þeim rétt lýst. Fyrir þá sök skalt þú vanda harðlega um við þá, til þess að þeir hljóti heilbrigða trú og gefi sig ekki að bábiljum Gyðinga og boðum manna, sem fráhverfir eru sannleikanum. (1. 12–13)

Mikið var gaman að rekast á tilvísun í þessa sögu hér. Nú er bara að koma hinu stórkostlega skammaryrði „letimagi“ í almenna umferð og þá hefur þessi þeysireið um Ritninguna ekki verið til einskis.

Svo þarf líka að veifa hinum flottu skrauthvörfum „fráhverfur sannleikanum“, t.d. í hinu pólitíska argaþrasi, eða þegar einhver heldur því fram að Stóns séu betri en Bítlarnir.

Og aftur kemur bullið úr Gyðingum við sögu, hér kallað „bábiljur“, en var áður „ævintýri“, líkt og í fyrra Tímóteusarbréfi 1.4. Páll er mögulega verið að tala um, eins og svo oft áður, „villu“kenningar um að hin nýja trú sé einfaldlega tilbrigði við Gyðingdóm og hinir nýkristnu þurfi að gangast undir sáttmálann með tilheyrandi mataræðisþrengingum og typpasnippi. En þetta orðalag, sérstaklega orðin „ævintýri“ og „ættartölur“ (1Tim 1.4) vekur vangaveltur um að eitthvað annað/fleira hangi á spýtunni. En hvað? Vitum það ekki.

Hitt sem ég stoppaði við var enn ein upptalningin, að þessu sinni þessar ágætu siðareglur fyrir aldraða:



En tala þú það, sem sæmir hinni heilnæmu kenningu. Aldraðir karlmenn skulu vera bindindissamir, heiðvirðir, hóglátir, heilbrigðir í trúnni, kærleikanum og þolgæðinu. 
Svo eiga og aldraðar konur að vera í háttum sínum eins og heilögum sæmir. Þær skulu ekki vera rógberar og ekki heldur í ánauð ofdrykkjunnar, heldur vera öðrum til fyrirmyndar  til þess að þær laði hinar ungu til að elska menn sína og börn, vera hóglátar, skírlífar, heimilisræknar, góðlátar og eiginmönnum sínum eftirlátar, til þess að orði Guðs verði ekki lastmælt. (2. 1–5)

Lítið stuð á DAL (Dvalarheimili aldraðra letimaga) í Heraklion. Ekkert bús, ekkert sex og engar kjaftasögur.

Samt: skírlífar OG eiginmönnum sínum eftirlátar? Reyndar stóð þarna „undirgefnar“ í eldri þýðingu, sem í samhenginu væri kannski betra, – PC-deildin í þýðendateyminu aðeins að fara fram úr sér hérna.


Fílemonsbréfið

Bréfið til Fílemons Kólossubiskups er bæði stutt og óvenjulegt. Í því er bara eitt erindi. Að biðja biskupinn að fara vel með bréfberann.

Það er nefnilega þannig að pósturinn Onesímus er eigu Fílemons, en er búinn að vera með Páli um hríð og er þeim greinilega mjög hugþekkur. Og nú langar Páli að Fílemon gefi honum frelsi. Býðst meira að segja til að borga ef Fílemon telur þess þurfa.

Reyndar er allt bréfið gegnstílað af orðum um ánauð, bandingja, fanga og þræla. Enda er Páll í tukhúsinu þegar það er skrifað, fyrir utan að vera „bandingi Krists Jesú“ eins og hann orðar það í upphafi bréfsins. Flott og gegnumfært stílbragð.

En allavega, hann langar til að Onesímus fái frelsi. Það er nú fallega hugsað af Páli. Ekki finnst mér textinn þó styðja á óyggjandi hátt þá skoðun inngangsritara að Onesímus sé strokuþræll. Enn síður þykir mér hægt að fullyrða neitt um að hér komi eitthvað meira fram um safnaðarlíf en annarsstaðar í bréfum þessum. Þvert á móti, mætti segja, svo mjög sem öll önnur bréf eru undirlögð af fyrirmælum um hegðun safnaðarmeðlima og hvatningu til öldunga um að framfylgja þeim.

Þetta er þvert á móti prívatmál, þar sem tveir valdamiklir menn hlutast til um eign annars þeirra. Ekkert sérkristið við það. Eða er eitthvað sem bendir til að félagslegur hreyfanleiki þrældómsfólks sé meiri vegna Páls og Kristninnar en hann var í hinum heiðna heimi? Ekki á þessum vitnisburði.

Og varðandi þrælahald þá tekur Páll hvað eftir annað á sig krók til að hvetja þræla til að vera húsbændum sínum undirgefnir, líkir stöðu þeirra jafnvel við samband manns og guðs.

Það er auðvitað auðvelt að skilja hvað honum gengur til – áhugaleysi Páls um að rugga samfélagsbátnum stendur vafalaust í beinu sambandi við þá trú hans að endalokin væru í nánd.

Það virðist vera mat hans – vafalaust rétt – að mál Onesímusar eitt og sér hrófli þar ekki við neinu, og því óhætt að biðja honum frelsisgriða meðan öðrum skuli haldið haldið innan helsisins þar til frelsarinn mikli snýr aftur.


Að Páli lesnum 

Þarmeð er lokið yfirferð minni yfir bréf Páls. Næsta bréf, Hebreabréfið, var lengi talið hans verk, en flestir nú sammála um að svo sé ekki. Síðan koma þeir í beinni röð; Jakob, Pétur, Jóhannes og Júdas (no relation).

Allir geta hlýtt á og tekið mark á siðaboðandanum Páli. Líka þeir sem ekki skrifa undir grunnstoðir hugmynda hans; að trú á Krist og upprisuna frelsi menn og tryggi þeim eilífa sælu að heiminum loknum, og að heimsslitin séu á næsta leyti. Áhugaleysi hans um að bæta samfélag manna almennt er skiljanlegt í þessu samhengi, sem og hans helsta verkefnis – að afla liðsmanna í kristna söfnuði í löndunum norðan og austan Miðjarðarhafs.

Ég hef áður drepið á afleiðingar þess að þessir lykiltextar kristninnar eru bréf, skrifuð til tiltekins hóps í ákveðnum afmörkuðum tilgangi. Það þýðir bæði ákveðna endurtekningu, sem og að kerfisbundin framsetning kenninganna er ekki á dagskrá. Páll þarf bara að skerpa á kenningum sem allir þekkja þegar, einkum þegar hann grunar að menn séu að linast í trúnni.

Guðspjöllin eru ekki heldur neinir sérstakir skýrleikstextar, en þetta tvennt hefur gefið hinni kristnu menntastétt eitthvað að rífast um æ síðan.

Eitt finnst mér merkilegt og ætla að hafa lokaorð um Pálsbréfin. Í þeim örlar varla á útleggingum á orðum eða athöfnum aðalpersónu kristninnar. Páll vitnar sárasjaldan í orð Jesú, talar ekkert um athafnir hans, fæðingargoðsögnin virðist honum ókunnug. Hann túlkar ekki dæmisögurnar (sem þó væri engin vanþörf á) og virðist heilt yfir ekki hafa áhuga á neinu nema upprisunni. Samt var hann í sambandi við Pétur og fleiri lærisveina, sem fylgdu Jesú vissulega eftir allan hans feril, námu vísdóm af vörum hans og horfðu á kraftaverk stór og smá. Allt þetta virðist gleymt, eða í það minnsta ekki í frásögur færandi.

5.25.2015

Þessalóníku- og Tímóteusarbréf

I've got a little list ...

Textinn (Þessalóníka 1, Þessalóníka 2, Tímóteus 1, Tímóteus 2)
Samanburður (Þessalóníka 1, Þessalóníka 2, Tímóteus 1, Tímóteus 2)
Kynning (Þessalóníka 1, Þessalóníka 2, Tímóteus 1, Tímóteus 2)

Tvö bréfapör frá sitthvorum enda starfsævi Páls á hinum kristna akri. Þau bera þess auðvitað merki, og svo skiptir líka máli að þau síðari eru einkabréf, en hin fyrri ekki. Þar er reynt að svara guðfræðilegum spurningum, í þeim síðari er fyrst og fremst verið að stappa stáli í mikilvægan leiðtoga og fyrirmynd söfnuðar sem er í grundvallaraatriðum með teóríuna á hreinu.

Í upphafi fyrra Þessalóníkubréfs minnir Páll okkur enn á hvað hann getur verið góður í því sem hann gerir:

Fyrir augsýn Guðs og föður vors erum vér sífellt minnugir starfs yðar í trúnni, erfiðis yðar í kærleikanum og stöðuglyndis yðar í voninni á Drottin vorn Jesú Krist. (1. 3, leturbreyting mín)

Þetta er alltsvo orðalagið á eldri þýðingu - endurskoðendurnir hafa því miður kreist allan safa úr þessum fögru orðum.

Þetta er hins vegar fallega gert, þó ég kunni vel við sjaldhafnarorðið “langlyndi” sem stóð í stað “þolinmæði” fyrir 2011:

Ég hvet ykkur systkin: Vandið um við iðjulausa, hughreystið ístöðulitla, takið að yður óstyrka, verið þolinmóð við alla. (5. 14, leturbreyting mín)

Páll fer almennt mjög vel með þetta upptalningastílbragð, og beitir því reyndar óspart og oft snilldarlega. Svolítið eins og AC/DC hugsar sinn stílsmáta, ef eitthvað virkar þá er um að gera að hamra á því og hætta aldrei.

Annars er erindi fyrra Þessalóníkubréfsins ekki síst að fyrirbyggja smá misskilning. Nefnilega þann að þeir sem hrökkva upp af áður en heimurinn ferst hafi mögulega keypt köttinn í sekknum með að gerast kristnir, og muni missa af hinni eilífu veislu. Kannast ekki allir við þessa tilfinningu? Ekki? Allavega, það er ekkert að óttast.

Ekki vil ég, systkyn, láta ykkur vera ókunnugt um þau, sem sofnuð eru, til þess að þið séuð ekki hrygg eins og hin, sem ekki eiga von. Því að ef við trúum því að Jesús sé dáinn og upprisinn, þá mun Guð fyrir Jesú leiða ásamt honum fram þau, sem sofnuð eru. 
Því að það segi ég ykkur, og það er orð Drottins, að við, sem verðum eftir á lífi við komu Drottins, munum alls ekki fyrri verða en þau sem sofnuð eru. Þegar Guð skipar fyrir, þegar raust erkiengilsins kveður við og básúna Guðs hljómar mun sjálfur Drottinn stíga niður af himni og þau sem dóu í trú á Krist munu fyrst upp rísa. Þá munum við sem eftir lifum verða hrifin burt ásamt þeim í skýjum til fundar við Drottin í loftinu. Og síðan munum við vera með Drottni alla tíma.  (4. 13–17)

Þá vitum við það. Það skiptir máli við lestur bréfa Páls, og reyndar guðspjallanna líka, að hin boðuðu endalok heimsins, uppgjörið og réttarhöldin, eru yfirvofandi – það er verið að tala við fólk sem mun lifa þessa atburði. Sú staðreynd að þetta hefur ekki gengið þannig fyrir sig hefur örugglega litað skilning fólks sem vill lifa eftir þessum kenningum, stýrt því hvað ber að taka bókstaflega, og átt sinn þátt í að búa til það svigrúm að ekki skuli taka allt bókstaflega.

Í síðara Þessalóníkubréfinu staldraði ég við annað þema sem lestur nýja testamenntisins kveikir:

Ekki kemur dagurinn nema fráhvarfið komi fyrst og maður lögleysisins, komi fram, sonur glötunarinnar, sem setur sig á móti Guði og hreykir sér yfir allt sem heitir Guð eða helgur dómur. Hann sest í musteri Guðs og gjörir sjálfan sig að Guði. 
Minnist þið ekki þess, að ég sagði ykkur þetta meðan ég var enn þá hjá ykkur? Þið vitið hvað aftrar honum nú. Hann á að bíða síns tíma. Því leyndardómur lögleysisins er þegar farið að starfa en fyrst verður að ryðja þeim burt sem stendur í vegi. Þá mun lögleysinginn opinberast en Drottinn Jesús mun koma og birtast, tortíma honum með anda munns síns og gera hann að engu. Þegar Lögleysinginn kemur er Satan að verki með alls kyns furðuverkum, lygatáknum, undrum og með alls konar ranglætisvélum sem blekkja þau sem eru á glötunarleið. Þau glatast af því að þau vildu ekki þiggja kærleikann til sannleikans svo að þau mættu verða hólpin. Þess vegna sendir Guð þeim megna villu, til þess að þau trúi lyginni. Þannig verða þau öll dæmd, sem trúðu ekki kærleikanum, en höfðu velþóknun á ranglætinu. (2. 3–12, leturbreyting mín)

Það er þessi hugsun um að hið illa sé í senn andstæðingur (sem er orðrétt þýðing hebreska orðsins “Satan”) og afl á vegum Guðs til að reyna hina veiklunduðu. Freistingarnar virðast stundum vera á hans vegum, og jafnvel nauðsynlegar til að vilji hans geti orðið. Ekki ósvipað skítverkinu sem Júdas, Pílatus og valdaklíka Gyðinga þurftu að vinna til að fórnardauði Krists gæti átt sér stað.

Það er þessi tvöfalda sýn sem upplifist utan frá eins og mótsögn og rökleysa. Ef saga mannkyns er drama samið af almáttugum skapara sem enn heldur í alla spotta, þá er bæði óréttlátt að refsa þeim sem hann kýs að hafa með svarta hatta, og þó sérstaklega þegar það er eins og svarthattagengið gegni mikilsverðu hlutverki í sögunni - hún óhugsandi (eða allavega óþolandi leiðinleg) án þess.

Og engar helvítis afætur takk:

Ég heyri, að nokkur meðal yðar slæpast og vasast í því sem þeim kemur ekki við. Slíkum mönnum býð ég og áminni vegna Drottins Jesú Krists að vinna kyrrlátlega og sjá fyrir sér sjálfir. (3. 11–12)

Þetta hefði Lóan hans Þorsteins Eggertssonar, afskiptakrákan sú, ekki orðað betur. Tökum samt eftir því að þarna sleppa endurskoðendurnir að hafa konurnar með í áminningarorðum Páls.

Já og svo eiga allir/öll að ganga í takt:

En þið, systkin, þreytist aldrei gott að gjöra. En ef einhver hlýðir ekki orðum mínum í bréfi þessu, þá takið eftir þeim manni [Í fyrri þýðingu: merkið yður þann mann, sem er flottara]. Slítið samneyti við hann, þá kann hann blygðast sín. En álítið hann þó ekki óvin, heldur áminnið hann sem bróður eða systur. (3. 11–13)


Tímóteus

Bréfin til Tímoóteusar eru fremst í stuttri röð einkabréfa Páls til nafngreindra samverkamanna sinna. Þau eru svo sem ekkert eðlisólík safnaðarbréfunum, svipað form og sami penni. Þó er örlítið léttari tónn í þeim og svo bregður fyrir svona skemmtilegum “mannlegum” smáatriðum sem einmitt rata einatt í prívatpóst:

Fær þú mér, þegar þú kemur, möttulinn, sem ég skildi eftir í Tróas hjá Karpusi, og bækurnar, einkanlega skinnbækurnar. (Seinna bréf 4. 13)

Annars er Páll eins og vant er með áhyggjur af hreinleika kenningarinnar:

Þegar ég var á förum til Makedóníu, hvatti ég þig að halda kyrru fyrir í Efesus. Þú áttir að bjóða sumum mönnum að fara ekki með villukenningar og gefa sig ekki að kynjasögum og endalausum ættartölum er fremur efla þrætur en trúarskilning á ráðstöfun Guðs. (Fyrra bréf, 1. 3–4, leturbreyting mín)

Kynjasögur og endalausar ættartölur? Ágætis undirtitill á sumar bækur Gamlatestamentisins. Já og auðvitað Íslendingasögurnar. Í eldri þýðingu voru það reyndar „ævintýri“, sem er alls ekki síðra.

Páll er flinkur að vinna með eigin status í þessum textum. Sveiflast punkta á milli frá því að vera aumastur allra, ekkert nema auðmýktin og feimnin, yfir í að vera sá sem valdið hefur, í það minnsta tilvísunarvald:

Henni [trúnni, innskot mitt] hafa sumir hafnað og liðið skipbrot á trú sinni. Í tölu þeirra eru þeir Hýmeneus og Alexander, sem ég hef selt Satan á vald, til þess að hirtingin kenni þeim að hætta að guðlasta.  (Fyrra bréf 1. 19–20, leturbreyting mín)

Og auðvitað eru upptalningar. Hér er t.d. ein úr þriðja kafla fyrra Tímóteusarbréfs þar sem tilgreindar eru hæfniskröfur fyrir biskupsembætti. Biskup þarf að vera:


  • Óaðfinnanlegur
  • Einkvæntur
  • Bindindissamur
  • Hóglátur
  • Háttprúður
  • Gestrisinn
  • Góður fræðari
  • Ekki drykkfelldur 
  • Ekki ofsafenginn
  • Gæfur
  • Ekki deilugjarn
  • Ekki fégjarn
  • Veitir góða forstöðu heimili sínu 
  • Halda börnum sínum í hlýðni með allri siðprýði 
  • Ekki vera nýr í trúnni
  • Hafa góðan orðstír hjá þeim sem standa fyrir utan 


Ég skrifa og/eða editera stundum atvinnuauglýsingar. Þær eru flestar nákvæmlega svona, að viðbættum kröfum um að vera góður í ensku og Excel.

Og hér er önnur krassandi úr því seinna:

En það skalt þú vita að á síðustu dögum munu koma örðugar tíðir. Menn verða sérgóðir, fégjarnir, raupsamir, hrokafullir, illmálgir, óhlýðnir foreldrum, vanþakklátir, guðlausir, kærleikslausir, ósáttfúsir, rógberandi, taumlausir, grimmir og andsnúnir öllu góðu, sviksamir, framhleypnir, drambsamir og elska munaðarlífið meira en Guð. Þeir hafa á sér yfirskin guðhræðslunnar, en afneita krafti hennar. Forðastu þá. (Síðara bréf 3. 1–5)

Svona pakk verður sko aldrei biskup!

Áherslan í síðara bréfinu er annars mest á að stappa stálinu í Tímóteus, já og leggja honum og söfnuðinum nokkrar lífsreglur í leiðinni.

Slúttum þessari lesskýrslu með kostulegum kafla úr því fyrra um hvernig á að koma fram við ekkjur, en þó einkum um hvernig á að greina þær frá öðrum konum:

Heiðra ekkjur, sem í raun og veru eru ekkjur. En ef einhver ekkja á börn eða barnabörn þá læri þau fyrst og fremst að sýna rækt eigin heimili og endurgjalda foreldrum sínum, því að það er Guði þóknanlegt. 
Sú sem er ekkja í raun og veru og á engan að festir von sína á Guð og ákallar hann stöðugt og biður nótt og dag. En hin bílífa er lifandi dauð. 
Brýn þetta fyrir þeim til þess að þær sæti engu ámæli. 
En ef einhver sér ekki fyrir skylduliði sínu, sérstaklega sínum nánustu, þá hefur hún afneitað trúnni og er verri en vantrúuð. 
Ekkja sé ekki tekin á skrá yfir ekkjur nema hún sé orðin fullra sextíu ára, eingift og lofsamlega kunn að góðum verkum. Hún verður að hafa fóstrað börn, sýnt gestrisni, þvegið fætur heilagra, hjálpað bágstöddum og lagt stund á hvert gott verk. 
En tak ekki ungar ekkjur á skrá. Þegar þær hvatir véla þær frá Kristi vilja þær giftast og gerast þá sekar um að brjóta sitt fyrra heit. Og jafnframt temja þær sér iðjuleysi, rápandi hús úr húsi, ekki einungis iðjulausar heldur einnig málugar og hlutsamar og tala það, sem eigi ber að tala. 
Ég vil því að ungar ekkjur giftist, ali börn, stjórni heimili og gefi andstæðingnum ekkert tilefni til ills umtals. Nokkrar hafa þegar horfið frá til fylgis við Satan. (Fyrra bréf, 5. 3–15, leturbreyting mín)

Dásamleg blanda af skynsemi, manngæsku og almennu glóruleysi. Ætli embættismenn ESB í Brüssel hefðu gert þetta öllu betur?

PS: Ú á trúvillinga!

5.21.2015

Bréf Páls til Galata-, Efesus-, Filippí- og Kólossumanna

I am the way!

Textinn: (Galata, Efesus, Filippí, Kólossu)
Samanburður (Galata, Efesus, Filippí, Kólossu)
Fræði (Galata, Efesus, Filippí, Kólossu)


Textar þeir sem við höfum og eignaðir eru Páli frá Tarsus eru allir af sama taginu: Bréf til tiltekinna söfnuða eða einstaklinga. Þeir eru ætlaðir fólki sem hann þekkir og/eða hann veit að eru vel heima í hugmyndum hans um merkingu lífs og dauða Krists og þýðingu þeirra fyrir mannkynið, ekki síst þá sem aðhylltust þessar hugmyndir.

Við heyrum Pál því aðeins „predika yfir kórnum“, ef svo má segja. Fyrir vikið er hér hvergi skýr og kerfisbundin framsetning hugmyndanna – útlistun þeirra fyrir þá sem eru ekki þegar sannfærðir.

Reyndar er einn sterkasti þráðurinn sá að „endursannfæra“ þá sem Páll hefur frétt að séu á villigötum, en því miður að mestu án þess að hann geri grein fyrir í hverju villurnar séu fólgnar, og án þess að hans eigin hugmyndir séu ítrekaðar nema í algerum grundvallaratriðum.

Mest er þetta á forminu: „Ég hef heyrt að þið séuð að hlusta á einhverja vitleysinga. Hættiði því og munið hvað ég sagð ykkur. Það er allt rétt, Jesú birtist mér og sagði mér það sjálfur.“

Annar fyrirferðarmikill þráður, bæði í þeim bréfum sem ég þef þegar skrifað um og þeim sem hér eru til umræðu er réttlæting þess að heiðingjar, ekki-gyðingar, óumskornir, geti og eigi að gerast kristnir, en þurfi samt sem áður ekki að gerast gyðingar – þurfi hvorki að leggjast undir lögmálið né hnífinn.

Sá þriðji er síðan brýningar um skikkanlega hegðun og að temja sér hina ýmsu mannkosti. Þessir kaflar eru gjarnan aftarlega í bréfunum og þarna fer mælskumaðurinn Páll oft á miklum kostum. Það er líka þessi Páll sem helst fer fram með eitthvað sem okkur þykir hæpið í dag.

Stundum tekur hann reyndar fram að hann hafi svo sem ekkert guðlegt kennivald um veraldlega hluti.

Almennt verður þetta nú smám saman kunnuglegt eftir því sem fleiri bréf eru lesin. Þá staldrar lesandinn kannski helst við það sem er óvenjulegt, eða sýnir nýjan vinkil.


Galata

Hér er umskurnarþráhyggjan í nokkrum forgrunni, sem og aðrar hliðar á stöðu kristinna manna af heiðnum uppruna, og hvernig trúin er komin í stað lögmálsins. Og Páll er svo sannarlega viss í sinni sök:

En þótt jafnvel vér eða engill frá himni færi að boða yður annað fagnaðarerindi en það sem ég hef boðað ykkur, þá sé hann bölvaður. Eins og ég hef áður sagt, eins segi ég nú aftur: Ef nokkur boðar ykkur annað fagnaðarerindi en það, sem það hafið numið þá sé hann bölvaður. (1.8–9)

Það fer minna fyrir rökstuðningi fyrir hinu eina sanna fagnaðarerindi. Enda kannski ekki sérlega rökstyðjanleg hugmynd, þessi með að trú á að Kristur sé Guðs sonur og trú á hann muni frelsa þann sem hana játar. Maður verður einfaldlega bara að taka hana trúanlega, ef svo má segja. Nema maður sé til í að líta á svona glæsilega bókmenntagreiningu sem röksemdafærslu:



Segið mér, þið sem viljið vera undir lögmáli, heyrið þið ekki hvað lögmálið segir? Ritað er, að Abraham átti tvo sonu, annan við ambáttinni, en hinn við frjálsu konunni. Sonurinn við ambáttinni var fæddur á náttúrlegan hátt, en sonurinn við frjálsu konunni var fæddur samkvæmt fyrirheiti. Þetta hefur óeiginlega merkingu: Konurnar merkja tvo sáttmála: Annar er sá frá Sínaífjalli og elur börn til ánauðar, það er Hagar; en Hagar merkir Sínaífjall í Arabíu og samsvarar hinni núverandi Jerúsalem, því að hún er í ánauð ásamt börnum sínum. En Jerúsalem,  sem er í hæðum, er frjáls og hún er móðir vor, því að ritað er:

Ver glöð, óbyrja, sem ekkert barn hefur átt! 
Hrópa og kalla hátt, þú sem ekki hefur jóðsjúk orðið! 
Því að börn hinnar yfirgefnu eru fleiri 
en hinnar, sem manninn á. 

En þér, bræður mínir og systur, eruð börn Guðs eins og Ísak af því að hann gaf fyrirheit um ykkur. En eins og sá, sem fæddur var á náttúrlegan hátt, ofsótti forðum þann sem fæddur var á undursamlegan hátt, svo er það og nú. En hvað segir ritningin? 
„Rek burt ambátt þessa og son hennar, því að ekki skal ambáttarsonurinn taka arf með syni frjálsu konunnar.“ Þess vegna, bræður mínr og systur, erum vér ekki ambáttar börn, heldur börn frjálsu konunnar.  (4. 21–31)

Flott. Og allir kannast við hvað það er kitlandi tilfinning að sjá sig sem (mikilvægan) þátttakanda í stóru drama.

Gaman hefði samt verið að fá aðeins meiri útlistun á hverjar hinar hættulegu rangtúlkanir eru.


Efesus

Ekki veit ég hvort það skiptir miklu máli um innihald bréfsins, en það skrifar Páll úr fangelsi, eða kannski öllu heldur varðhaldi, sem hann var hnepptur í að undirlagi sinna fyrrum bandamanna í Faríseaflokknum.

Einhvernvegin virðist Páli takast að hafa eitthvað í hverri bók sem gersamlega gengur fram af manni. Í bréfinu til Efesusmanna er það þetta:



Hugsun þeirra [heiðingjanna, innskot mitt] er allslaus, skilningur þeirra blindaður og þeir eru fjarlægir lífi Guðs vegna vanþekkingarinnar, sem þeir lifa í og síns harða hjarta.  Þeir eru tilfinningalausir og hafa ofurselt sig lostalífi, svo að þeir fremja alls konar siðleysi af græðgi. (4. 17–19, mínar leturbreytingar)

Það dugar ekkert minna. þeir sem ekki eru á bandi Páls eru ófærir um að hugsa, skilja ekki neitt og hafa ekki tilfinningar. Sennilega alveg á mörkum þess að teljast hryggdýr.

Já og svo þetta:



Þrælar, hlýðið jarðneskum húsbændum ykkar með lotningu og ótta af einlægni hjartans, eins og það væri Kristur. (6. 5)

Páll beinir nokkrum sinnum orðum sínum til þræla og þá einatt í þessum tón. Hef ekki heyrt neinn af þeim sem sækja visku um almenna hegðun og viðhorf til veraldlegra mála í bréfin halda þessari speki á lofti.

Ég reyni almennt að hafa lesaugun opin þegar talað er um yfirnáttúrulegar verur aðrar en heilaga þrenningu. Um þetta eru merkilega fá dæmi í bókinni góðu. Stundum er reyndar óljóst hvort aðrir guðir en Guð séu til eða ekki, og svo loftið þykkt af illum öndum í guðspjöllunum. En hér er nýr fýr kynntur til sögunnar – eða kannski gamall undir nýju tignarheiti:



Þið voruð dauð vegna afbrota ykkar og synda, sem þið lifðuð í áður samkvæmt aldarhætti þessa heims, að vilja valdhafans í loftinu, anda þess, sem nú verkar í þeim, sem ekki trúa. Eins lifðum við öll fyrrum, lutum  jarðbundnum girndum, gerðum að sem okkur lysti og refsidómur Guðs vofði yfir okkur eins og öðrum mönnum (2. 1–3, leturbreytingar mínar)

og aftur



Að lokum: Styrkist í Drottni og krafti máttar hans. Klæðist alvæpni Guðs til þess að þér getið staðist vélabrögð djöfulsins. Því að baráttan, sem vér eigum í er ekki við menn af holdi og blóði heldur við tignirnar og völdin, við heimsdrottna þessa myrkurs, við andaverur vonskunnar í himingeimnum. (6. 10–12, leturbreytingar mínar)

Hér er mjög sterk sannfæring fyrir að djöfullinn sé raunverulegur, og raunverulegur mótherji Guðs og Krists og kristinna, birtist í öllu atferli heiðingjanna og búi á himnum.

Að lokum skulum við gleðjast yfir þessari skrautlegu grein:



Sérhver okkar þáði af Kristi sína náðargjöf. Því segir ritningin: „Hann steig upp til hæða, hertók fanga og gaf mönnunum gjafir.“ En „steig upp“, hvað merkir það annað en að hann hafi einnig stigið niður í undirdjúp jarðarinnar? Sá, sem steig niður, er og sá, sem upp sté, upp yfir alla himna til þess að fullna allt. (4. 7–10)

Það er ekki mjög oft sem Páll vitnar í ritninguna, og stundum finnast þeir staðir sem hann vitnar í hvergi. Hér er hann hinsvegar með 68. Davíðssálm í huga, en þar segir í 19. versi:



Þú steigst upp til hæða
hafðir á burtu bandingja
tókst við gjöfum frá mönnum
jafnvel uppreisnarmönnum.

Close enough, þó Páll víxli reyndar gefanda og þiggjanda. Sælir eru báðir. En átt- og rökvísinni í seinni hlutanum geta allir dáðst að.


Filippí

„Bréf gleðinnar“ segir inngangur útgefanda að Filippíbréfið sé kallað. Ég er að hugsa um að kalla það „biskupsbréfið“ eða þá „djáknabréfið“, en hér koma þessi tvö starfsheiti fyrir í fyrsta sinn að því ég best fæ séð. Það er sumsé komin kirkja í Filippíuborg. Sem auðvitað er gleðiefni.

Verra samt að hún virðist vera á villigötum. Allavega segir inngangurinn að bréfið snúist um að leiðrétta „villukenningar“, m.a. um „fortilveru Krists“. Nú er alveg vitað og viðurkennt að hugmyndir um þetta mál voru mjög á reiki og liðu aldir þar til einhverskonar almenn sátt myndaðist í málinu. En gott að það sé á hreinu frá sjónarhóli útgefanda að þetta sé svona klippt og skorið.

Páll leggur sumsstaðar áherslu á að kristnir menn eigi að sjá fyrirmynd í Kristi. Að mörgu leyti geta fleiri en kristnir tekið undir það – jafnvel guðlausir húmanistar geta ýmislegt sótt til bæði orða og gerða meistarans. Það þarf samt að passa sig á á eigna honum ekki allar dygðir:

Verið með sama hugarfari sem Jesús Kristur var. 

Hann var í Guðs mynd. 
En hann fór ekki með það sem feng sinn að vera Guði líkur. 
Hann svipti sig öllu, tók á sig þjóns mynd 
og varð mönnum líkur. 
Hann kom fram sem maður, 
lægði sjálfan sig 
og varð hlýðinn allt til dauða, 
já, dauðans á krossi. (2. 5–8, leturbreyting mín)

Mikið er setningin „hann fór ekki með það sem feng sinn að vera Guði líkur“ falleg. En „hlýðinn“?! Really? Talandi um villukenningar.

Að lokum skulum við, eins og Páll, minnast þeirra Evódíu og Sýntýke.

Ég áminni Evodíu og Sýntýke að vera samlyndar vegna Drottins. Já, ég bið einnig þig, trúlyndi samþjónn, hjálpa þú þeim, því að þær börðust með mér við boðun fagnaðarerindisins, ásamt Klemens og öðrum samverkamönnum mínum, og standa nöfn þeirra í lífsins bók. (4. 2–3)

Gaman að vitnisburði um að konur hafi a.m.k. í upphafi mátt láta í sér heyra. Verst að þær virðast komnar í hár saman. En gott að þeirra gamla vopnabróður skuli þykja ómaksins vert að segja þeim að hætta þessu veseni þar sem hann situr í fangaklefa sínum og heimurinn um það bil að líða undir lok.


Kólossu


Svosem ekki mikið um þetta bréf að segja sem ekki hefur þegar verið sagt um önnur. Sama uppbygging, sami boðskapur og áþekkt orðalag.

Hér er þó gaman að sjá að Páll sér ekkert að því að hinir kristnu létti sér lífið svona stundum og skelli skollaeyrum við vandlæturum úr eigin röðum:



Enginn skyldi því dæma ykkur fyrir mat eða drykk eða það sem snertir hátíðir, tunglkomur eða hvíldardaga. Slíkt er aðeins skuggi þess, sem koma átti. Veruleikinn er Kristur. Látið þá ekki taka af ykkur hnossið sem stærast af auðmýkt sinni og engladýrkun og státa af sýnum sínum. Þeir hrokast upp af engu í sjálfshyggju í stað þess að halda sér við hann sem er höfuðið og styrkir allan líkamann og tengir hann saman með taugum og böndum, svo að hann vex eins og Guð vill.
Fyrst þið dóuð með Kristi undan valdi heimsvættanna, hvers vegna hagið þið ykkur þá eins og þið lifðuð lífi þessa heims og látið leggja fyrir yður boð eins og þessi: „Snertu ekki, bragðaðu ekki, taktu ekki á“? – Allt mun þetta þó eyðast við notkun! – mannaboðorð og mannasetningar! Þó hefur þetta að sönnu orð á sér sem speki, slík sjálfvalin dýrkun og auðmýking og harðneskja við líkamann. En gildi hefur það ekkert, fullnægir aðeins eigin hvötum. (2. 16–23)

Púrítanar og sjálfstyptarar allra tíma hafa líklega hoppað yfir þessi orð frjálslynda postulans.





5.15.2015

Kórintubréfin

Af höfði konunnar og upprunavottuðu keti

Textinn
Samanburður
Fræði

Eftir lestur bréfanna til Rómverja og Kórintumanna finnst mér ég farinn að fá ágæta tilfinningu fyrir bréfritaranum Páli.

Hún er reyndar ansi mótsagnakennd, eins og hann sjálfur. Og langtífrá viðfelldinn heilt yfir.

Um mælskuna þarf ekki að rífast. Hér skrifar vel menntaður maður sem kann öll trixin í hinni þykku bók sem gríska málsvæðið, með sína retórísku ástríðu, hefur safnað í. Það er frekar að nautn höfundar af mælskubrögðum beri innihaldið ofurliði, þegar hann sprautar andstæðu- og hliðstæðupörum yfir blaðsíðurnar eins og pylsusali tómatsósu eða graffari á vegg.

Og óneitanlega virkar það að skrifa um stóru málin – eilíft líf, óendanlega gæsku, tamarkalaust vald, hin yfirvofandi endalok heimsins – eins og hrossasterar á svona mann, líkt og á spámenn og höfunda spekirita forðum.

Allt verður dálítið absólútt.

Sem er óheppilegt þegar menn eru ekki alveg búnir að negla skilaboðin, og Páll er klárlega ekki búinn að því. Sundum svolítið eins og hann sé að hugsa „upphátt“ við bréfritunina. Þannig staldraði ég við ólíkar hugmyndir, eða þróun hugmyndar, um hvort verk, lögmálshlýðni eða trú réttlætti mennina í Rómverjabréfinu, sem allt er staðhæft.

Þessa sér enn stað í Kórintubréfunum, en þar er þó miklu minna pláss fyrir svona, enda minni kenningasmíði. Hér er Páll meira að siða menn til, slökkva tiltekna elda sem hann hefur frétt af og sníkja peninga fyrir söfnuðinn í Jerúsalem. Já og segja frá sjálfum sér. Bréfritari er snöggtum fyrirferðarmeri persóna í þessum bréfum en þeim fyrri, og tóntegundin sú sem stundum er kölluð “humblebrag”, og þykir ekki sérlega fín.

Eitt af því sem Páll hefur frétt að þurfi að hnykkja á eru hjúskaparmálin. Athygli vekur áherslan sem hann leggur á jafnræði karls og konu, gagnkvæmar skyldur og að því er virðist jafnræði. Það á reyndar eftir að kveða við annan tón.

Almennt er þessi hjónabandsráðgjöf Páls frekar líbó. Er jafnvel á því að kynlif heitbundinna sé í góðu lagi, svo fremi viðkomandi giftist síðar (7. 36) Á hinn bóginn þykir honum almennt æskilegt að kynlífi sé stillt í verulegt hóf, enda heimurinn að farast á næstu dögum og um nóg annað að hugsa en stundarfró og svo bleyjuskipti í framhaldinu. Hlutverk hjónabandsins er aðallega að stemma stigu við saurlífi og gæta sín á freistingum. Best auðvitað að gera það aldrei. Páll tekur skýrt fram að þetta sé ábending frá honum sjálfum en ekki valdboð að ofan, og bætir svo við:

En þess óska ég að allir menn væru eins og ég er sjálfur en hver hefur sína náðargjöf frá Guði, einn þessa og annar hina. (7. 7)

Blessaður karlinn. Þetta kemur víst fyrir alla einhverntíman.

Annars er hinn frjálslyndi Páll frekar viðkunnanlegu gaur. Hann birtist t.d í 8. kafla fyrra Kórintubréfs  þar sem talað er um það mikla tabú um kjöt af fórnardýrum. Þar birtist allt í senn, hin gyðinglega obsessjón um hreint og óhreint og snilldarleg orðfimin og svo ekki síst óþol Páls gegn því að kveða skýrt að orði. Svo virðist sem öllum sé þannig séð frjálst að éta þetta ket, enda goðin sem þeim eru fórnuð ekki til (eða hvað?) en vissulega er betra ef það er ekki gert og þeir sem vita betur eiga að vera hinum fákænu og ketsvöngu fyrirmynd.

Allt er leyfilegt en ekki er allt gagnlegt. Allt er leyfilegt en ekki byggir allt upp. Enginn hyggi að eigin hag heldur hag annarra.  Allt það sem selt er á kjöttorginu getið þið etið án nokkurra eftirgrennslana vegna samviskunnar. Því að jörðin er Drottins og allt sem á henni er. (10. 22–26)

„Allt er leyfilegt en ekki er allt gagnlegt“ finnst mér svolítið skemmtileg speki, þó tæpast sé hún sérlega fókuserað leiðarljós í amstri dagsins. En þó Páll sé vissulega svolítið að skipta sér af hversdagsbjástri fólks þá er fókusinn alltaf á tvennt: Að boða rétta trú og búa alla undir hin yfirvofandi endalok.

Eitt af fallegri leiðarstefjum bréfanna er sú áhersla sem Páll leggur á að allir eigi að lifa og biðja og trúa eins og hæfileikar þeirra, þjóðfélagsstaða og geta stendur til. Allir hafa eitthvað til síns ágætis og það mikilvæga er að beina því ágæti í réttar áttir, frekar en að rembast við að vera annað en maður er:

Mismunur er á náðargáfum en andinn er hinn sami, mismunur er á þjónustusörfum en Drottinn hinn sami.  Mismunur er á framkvæmdum en Guð hinn sami sem öllu kemur til leiðar í öllum. Þannig birtist andinn sérhverjum manni til þess að hann geri öðru gagn. Einum gefur  andinn gáfu að mæla af speki, öðrum gefur sami andi kraft til að mæla af þekkingu. Hinn sami andi veitir einum trú, öðrum lækningagáfu og öðrum kraft til að framkvæma undur. Einn fær spádómsgáfu, annar hæfileika að sannreyna anda, einn að tala tungum og annar að útleggja tungutal. Öllu þessu kemur einn og sami andinn til leiðar og hann útbýtir hverjum einum eftir vild sinni.  (12. 4–11)

Kærleikskaflinn frægi og fallegi kemur í beinu framhaldi af þessu. Kærleikur – agape – ást er samnefnarinn og leiðarljósi í hinu fjölbreytta brölti í mannhafinu.

Skuggahliðin á hugsuninni um að hver geri það sem hann gerir best er síðan áhersla á að hrófla ekki við þjóðfélaginu, berjast ekki fyrir réttlæti eða breytingum í þessu lífi, lúta yfirvöldum og halda sig við sinn leista. Þannig talar t.d. sá Páll sem í Rómverjabréfinu segir ÖLL yfirvöld innblásin og vottuð af Guði.

Og þó gagnkvæm harmónía og eindrægni sé leiðarstefið í hjúskaparkaflanum hér að ofan, og kærleikurinn hið allra helgasta samkvæmd stóra hittara Fyrra Kórintubréfs þá líður ekki á löngu þar til Páll skrifar þetta:

En ég vil, að þér vitið að Kristur er höfuð sérhvers karlmanns, að karlmaðurinn er höfuð konunnar og Guð höfuð Krists.  [...] Karlmaður á ekki að hylja höfuð sitt því að hann er ímynd Guðs og endurspeglar dýrð hans en konan er vegsemd mannsins. Því ekki er karlinn af konunni kominn, heldur konan af karlinum og ekki var heldur karlinn skapaður vegna konunnar heldur konan vegna karlsins. (11. 3–9)

og – svona til að bíta höfðið af skömminni:

Dæmið sjálf: Sæmir það konu að biðja til Guðs berhöfðuð? Kennir ekki sjálf náttúran ykkur að ef karlmaður ber sítt hár, þá er það honum vansæmd en ef kona ber sítt hár, þá er það henni sæmd? (11. 13–15 – leturbreyting mín)

Æ, kom on Mr. P!

Ein afleiðing þess hvað þetta mikla kennivald er óskýrt og ósammkvæmt sjálfu sér á köflum er skálkaskjólið nokkuð rúmgott sem textinn veitir misvel innrættu fólki til að fara sínu fram. Þannig virðist sem kaþólska kirkjan, sem öldum saman stóð gegn því að Biblían væri aðgengileg á þjóðtungum lýðsins og brenndi og pyntaði þá sem dirfðust til að reyna slíkt, hafi ekki lesið þennan bút:

Sá sem talar tungum biðji því um að geta útskýrt það sem hann segir. Því biðjist ég fyrir með tungum biður andi minn að vísu en skilningur minn er ávaxtalaus. Hvernig er því þá farið? Ég vil biðja með anda en ég vil einnig biðja með skilningi. Ég vil lofsyngja með anda en ég vil einnig lofsyngja með skilningi. Því ef þú lofar Guð með anda hvernig á þá sá venjulegur maður sem er viðstaddur að geta sagt amen við þakkargjörð þinni þar sem hann skilur ekki hvað þú ert að segja? (14. 13–17, leturbeyting mín)

Þetta er nú alveg sæmilega skýr fyrirmæli um að skilningur+innblástur trompar innblásturinn einberann. Kjósi maður að skilja það svo.

En þeim mun gaumgæfilegar hafa kirkunnar menn rýnt í og (of)túlkað boðskapinn nokkrum línum neðar, þar sem Páll segir konum að þegja í söfnuðinum, en af þeirri setningu ku sú ályktun dregin – enn í dag – að konur geti ekki verið prestar. (14. 34–35)

Annað bréfið bætir síðan litlu markverðu við, bæði styttra og rýrara í roði en það fyrra. Þó má hafa mjög gaman af hve fimlega Páll dansar kringum þann heita graut að minna Kórintumenn á að inna af hendi áður lofaðan fjárstuðning, en það efni kemur reyndar líka við sögu í fyrra bréfinu.

Og svo er hann auðvitað fjári mælskur, helvítið á honum:

Í engu vil ég gefa neinum tilefni til ásteytingar, ég vil ekki að þjónusta mín sæti lasti. Í öllu læt ég sjást að ég er þjónn Guðs: með miklu þolgæði í þrengingum, nauðum og andstreymi, þegar ég hef mátt þola barsmíðar, verið í fangelsi, orðið fyrir aðsúg, í erfiði mínu, andvökum og sulti, með grandvarleik ekkingu, þolinmæði og mildi, með heilögum anda, með falslausum kærleika, með orði sannleikans, með krafti Guðs, með vopnum réttlætisins til sóknar og varnar, í heiðri og vanheiðri, lasti og lofi. Þótt talinn sé villumaður segi ég sannleikann, sagður óþekktur en er alþekktur, kominn í dauðann og samt lifi ég, tyftaður og þo ekki deyddur, hryggur en þó ávallt glaður, fátækur en auðga þó marga, öreigi en á þó allt. (2. bréf 6. 3–10)

Jájá, þú ert frábær Palli. Réttu mér sauðalærið atarna, það var á tilboði á musteriströppunum áðan.

5.11.2015

Rómverjabréfið

Til þeirra er málið varðar

Textinn
Samanburður
Fræði

Á háskólaárum mínum tíðkaðist að heimspeki- og guðfræðinemar héldu svokallaðar  „samdrykkjur“. Þá hittist fólk yfir bjór, flutt voru framsöguerindi og málin rædd, með minnkandi rökvísi en vaxandi hávaða og (þegar best lét) skemmtanagildi eftir því sem á leið.

Mér er ein þeirra minnisstæð fyrir það að einn úr „okkar“ röðum gerði „andstæðingana“ alveg brjálaða með því að kalla guðfræði „isma í heimspeki“. Eftir á að hyggja skil ég ekki alveg fjaðrafokið, fyrir utan móðgununa sem má með góðum vilja fá út úr því að finna sig undirskipaðan þegar maður finnst sín fræði þau æðstu. Ekki held ég samt að heimspekingum finnist sérstök lítilsvirðing þegar þeirra grein er kölluð „þerna vísindanna“.

Hitt er annað mál að Biblían minnir að langstærstum hluta ekki vitund á heimspekirit. Aðeins örfáar bækur hennar bera á borð eitthvað sem mætti kalla kenningu og/eða speki.

Rómverjabréfið er ein þeirra.

Reyndar segir í inngangi bréfsins í nýjustu biblíuútgáfunni að „Hvergi hefur Páll gert fyllri grein fyrir kenningu sinni …“ Sem má örugglega til sanns vegar færa. Og mér finnst jafnframt ljóst að hér er orðið „kenning“ best skilið heimspekilegum skilningi.

Það er best að taka strax fram að því fer fjarri að ein yfirferð yfir þessa bók geri lesandanum kleyft að gera grein fyrir boðskap hennar og innihaldi. Þetta er nefnilega teóría, ekki saga eða lögfræði, eða staglkennd “speki”. Það hjálpar reyndar ekki að hún er dálítið mótsagnakennd við fyrstu sýn. En hér má vafalaust lengi lesa og greina til að átta sig á hvað hangir á spýtu þessa mikilvægasta höfundar hinna kristnu trúarbragða. Hér eru allavega fyrstu viðbrögð.

Kenning Páls hér er fyrst og fremst, og rækilega áhömruð, að trú á Jesú og upprisuna frelsi mann frá synd. Reyndar fer amk tvennum sögum af þessu í bréfinu. Fyrst er það:

Ekki munu menn réttlætast fyrir Guði með því að hlýða á lögmálið heldur verða þeir réttlættir sem breyta eftir því. (1. 13)

en skömmu síðar heitir það:

Enginn maður réttlætist fyrir Guði með verkum í hlýðni við lögmálið en lögmálið kennir hvað sé synd. (3. 19)

og loks, níu versum síðar:

Ég álít að maðurinn réttlætist af trú án lögmálsverka. (3. 28)

Það er samt ekki endilega sanngjarnt að afskrifa guðfræðinginn/heimspekinginn Pál fyrir þessa að því er virðist hróplegu ósamkvæmni. Svipað er upp á teningnum í því sem haft er eftir sjálfum Kristi, þ.e. tvíbent afstaða til Lömálsins, þ.e. grundvallarsiðareglna Gyðingdóms.

Og erindi Páls í bréfinu til Rómarsöfnuðarins er jú að reyna að koma því heim og saman hvernig óumskorin allra þjóða kvikindi geti verið Kristin án þess að gerast um leið Gyðingar, sem er ekki í boði.

Útkoman er kannski ekki skotheld heimspeki en prýðileg trú. Er það ekki annars?

Það býr allavega eitthvað gott að baki þegar menn skrifa svona brýningu um almennilega framkomu:

Elskan sé flærðarlaus. Hafið andstyggð á hinu vonda, en haldið fast við hið góða. Verið ástúðleg hvert við annað í bróðurlegum kærleika og keppist um að sýna hvert öðru virðingu. Verið ekki hálfvolg í áhuganum, verið brennandi í andanum. Þjónið Drottni. Verið glöð í voninni, þolinmóð í þjáningunni, staðföst í bæninni. Takið þátt í þörfum heilagra. Leggið stund á gestrisni.

Blessið þá, er ofsækja ykkur, blessið en bölvið þeim ekki. Fagnið með fagnendum, grátið með grátendum. Berið sama hug til allra, verið ekki stórlát, umgangist fúslega lítilmagna. Oftreystið ekki eigin hyggindum. Gjaldið engum illt fyrir illt. Stundið það sem fagurt er fyrir sjónum allra manna. Hafið frið við alla menn að því leyti sem það er unnt og á ykkar valdi. Leitið ekki hefnda sjálf, mín elskuðu, látið reiði Guðs um að refsa eins og ritað er: „Mín er hefndin, ég mun endurgjalda, segir Drottinn.“ En „ef óvin þinn hungrar, þá gef honum að eta, ef hann þyrstir, þá gef honum að drekka. Með því að gera þetta, safnar þú glóðum elds á höfuð honum.“ Lát ekki hið illa sigra þig en sigra þú illt með góðu. (12. 9–21)

Undir þetta taka auðvitað allir góðir menn. Öllu verra er að sætta sig við þessa útlistun á Páli þóknanlegri afstöðu fólks til yfirvalda:

Sérhver maður hlýði þeim yfirvöldum sem yfir hann eru sett. Því engin væru yfirvöld ef Guð gæfi þau ekki. Þau sem eru til hefur Guð skipað. Sá sem veitir yfirvöldunum mótstöðu veitir skipan Guðs mótstöðu og hlýtur að fá sinn dóm. Sá sem vinnur góð verk þarf ekki að óttast valdhafa, heldur sá sem vinnur vond verk. Viljir þú eigi þurfa að óttast yfirvöld skaltu gera það sem gott er, og þá færðu þeirra lof. Því að þau þjóna Guði þér til góðs. (13. 1–4)

Þetta, kæru lesendur, er svokallað kjaftæði. Ég tala nú ekki um að segja svona við kristna íbúa Rómarborgar á tímum Nerós. Skipuð af Guði, my ass.

Og talandi um kjaftæði, þegar kristnir hommahatarar vita til ritningarinnar máli sínu til stuðnings veifa þeir stundum 2. Mósebók, og fá þá í hausinn reductio ad absurdum andmæli þegar bent er á hliðstæð fyrirmæli Lögmálsins sem allir (þeir líka) eru sammála um að séu bull. Og síðan vitna þau í Fyrra Kórintubréf 6.9, þar sem talið er að Páll eigi við kynlífsþræla í heiðnum hofum og viðskiptavini þeirra. Í nýjustu þýðingunni er meira að segja búið að setja orðalagið „karlmaður sem lætur nota sig eða notar aðra til ólifnaðar“ í stað hins afdráttarlausa „kynvillingar“ í þeirri eldri. En ég fæ ekki betur séð en fordæmingin í upphafi Rómverjabréfsins sé hafin yfir alla PC-túlkun:

Þess vegna hefur Guð ofurselt þá svívirðilegum girndum. Bæði hafa konur breytt eðlilegum mökum í óeðlileg, og eins hafa líka karlar hætt eðlilegum mökum við konur og brunnið í losta hver til annars, karlmenn frömdu skömm með karlmönnum og tóku út á sjálfum sér makleg málagjöld villu sinnar. (1. 26–27)

Ekki mikið svigrúm til að skýra þetta burt, sýnist mér.

Það er margt gott um nýju útgáfuna/þýðinguna á biblíunni að segja. Þegar kemur fram í nýja testamentið og sérstaklega útleggingarhlutann þá finnst mér samt sú ákvörðun að hafa ekki vísanir í ritningargreinar sem talað er um óheppileg. Þær voru kannski full-fyrirferðarmiklar í síðustu útgáfu, en einhver millivegur hefði komið sér vel. Rómverjabréfið er t.d. útatað í vísunum í spámannsritin þegar Páll er að morfa gyðingdóm og kristni þannig að allir geti unað glaðir við.

Ég hef áður skrifað um hina skiljanlegu en örlítið pempíulegu ákvörðun útgefenda að „tvíkynja“ texta biblíunnar, nota „systkini“ eða „bræður og systur“ og viðeigandi persónufornöfn í stað hins karllæga frumtexta, sem og að minnka notkun orðsins „gyðingar“ á viðkvæmum stöðum í guðspjöllunum. Hér er Páll því látinn ávarpa Rómarkonur til jafns við -karla. Þetta truflar mig satt að segja ekkert, og neðanmáls er orðréttri þýðingu haldið til haga.

Öllu dularfyllri finnst mér önnur ákvörðun sem hér skýtur upp kollinum.

Ég veit að ekki býr neitt gott í mér, það er í spilltu eðli mínu. (7. 18)

Og

Sjálfshyggjan er dauði en hyggja andans líf og friður. Sjálfshyggjan er fjandsamleg Guði og lýtur ekki lögmáli Guðs, enda getur hún það ekki. Þau sem lúta eigin hag geta ekki þóknast Guði. (8. 6–8)

Feitletrun mín, og vísar í að orðrétt væri þýðingin „í holdi mínu“, „hyggja holdsins“ og „holdinu“. Þannig er þetta í síðstu þýðingu, og þannig er þetta rétt þýtt, um það virðist ekki deilt.

Ég er eiginlega pínu gáttaður á þessari breytingu – því ég skil hana ekki. Bræðra- og systrabreytingin stafar augljóslega af löngun til að gera bókina aðgengilegri konum og að fækka klifunum guðspjallamannsins Jóhannesar á orðinu „gyðingar” helgast af tilraun til að tóna niður sekt þeirra, eins augljós og hún þó er. Skiljanlegar ákvarðanir. En af hverju þetta? Þetta er mun heimspekilegri, guðfræðilegri breyting. Og sem því nemur vafasamari.

Við vitum auðvitað að við lifum á holdlegum tímum og mörgum er illa við að fundið sé að því. En getur það réttlætt svona breytingu? Og hver ætlar að halda því fram að feitletruðu orðin séu nothæf í þessu samhengi til að miðla því sem Páll vill segja, og formálinn segir vera hina fyllstu útlistun kenninga hans? Allavega rústar hún hinni skýru andstæðu holds og anda sem kaflinn annars hverfist um.

Þetta er eiginlega alveg glórulaust, séð héðan úr leikmannastúkunni..

Og fyrst við erum á annað borð komin í orðhenglana þá felli ég mig mjög illa við orðalagið „að réttlætast“ í samhenginu að mennirnir „réttlætist“ af trú eða verkum sínum eða fylgispekt við lögmálið, eða hvað það er.

Hvað þýðir þetta eiginlega? Þetta er einhver sérbiblíuleg notkun á orðinu, sem þýðir að það er illgerlegt að átta sig á hvað er átt við. Af samhenginu virðist þó verið að tala um samfélag við Drottinn eftir dauðann, jafnvel að þeim einum sem „réttlætast“ sé ætlað framhaldslíf. En orðsifjatengslin við bæði „réttlæti“, sem og þá algengu notkun á „að réttlæta“ að breiða yfir óréttlæti með orðhengilshætti og því að ljúga að sjálfum sér þvælist hér mjög fyrir. Þetta er afleitt orðalag og erfitt að skilja hversvegna ekki er hægt að koma meiningunni skýrar til skila.

En nóg komið af tuði.

Lokakaflinn bréfsins er mjög krúttlegur, þar sem Páll biður fyrir kveðjur til allra sem hann þekkir í borginni eilífu. Þetta er bréf, muniði. Hann gæti sem best tekið undir með öðrum meistara:

Heilsaðu öllum heima
sem þú heldur að gangist við mér.
Barnatrúnni er ég víst búinn að gleyma
en það bíður jú hver loks eftir sjálfum sér.

4.08.2015

Postulasagan


Í útrás

Textinn
Samanburður
Fræði

Hér er ný sköpunarsaga. Það tekur reyndar aðeins meira en sex daga og einn í fríi að smíða kirkjuna, en smiðirnir eru líka bara venjulegir menn og fá bara smá hjálp frá meistaranum. Sem felst aðallega í að losa þá úr fangelsum þegar fasteignaeigendum á svæðinu þykir þeir frekir á byggingarefni og ólæsir á aðalskipulagið. Jú og hann headhuntar fyrir þá öflugan yfirsmið úr innsta hring keppinautanna. Vel gert gamli!

Og látum við þar með lokið þessu líkingamáli.

Postulasagan er skýr texti og framvindan hnökralaus. Þrátt fyrir andspyrnu sann-, heit- og bókstafstrúaðra Gyðinga vex hinum nýstofnaða söfnuði kristinnna stöðugt feitari fiskur um hrygg. Lærisveinarnir hafa fengið eitthvað af kraftaverkakrafti Krists í arf og kemur það sér vel - eins og áður tala verkin hærra en Orðið þegar kemur að því að vísa pöpulnum veginn.

Fyrsta verk þeirra, og fyrsta frásagnarefni bókarinnar, er að fylla skarð Júdasar. Sem samkvæmt þessum texta fyrirfór sér ekki af iðrun heldur glataði iðrunum í meinlegu slysi:

Hann keypti landspildu fyrir launin sem hann fékk fyrir ódæði sitt, steyptist á höfuðið og brast sundur í miðju, svo að iðrin öll lágu úti. (1. 18)

Mátulegt á hann, mætti segja, þó ég eigi enn bágt með að skilja í hverju svik hans voru fólgin.

En nóg um það. Hér með er Júdas úr sögunni og Matthías nokkur kemur í hans stað.

Og fljótlega er orðinn til söfnuður. Söfnuðir reyndar, því Gyðingar utan áhrifasvæðis Jerúsalem eru ekki síður móttækilegir fyrir hinum nýja sið sem lofar framhaldslífi á grunni raunverulegs dæmis, auk allra þeirra tákna og undra sem boðið er upp á.

Eg sagði „söfnuðir“ en „kommúna“ væri kannski ekkert verra orð yfir frumkirkjuna. Einhvernvegin grunar mig að sumir af bókstafstrúuðustu áhangendum Krists vestanhafs og víðar hafi skautað yfir þessa lýsingu:

Allir þeir sem trúðu héldu hópinn og höfðu allt sameiginlegt. Þeir seldu eignir sínar og fjármuni og skiptu meðal allra eftir því sem hver hafði þörf á (3.44–45)

og

En í þeim fjölda, sem trú hafði tekið, var eitt hjarta og ein sál, og enginn þeirra taldi neitt vera sitt, er hann átti, heldur höfðu þeir allt sameiginlegt. … Eigi var heldur neinn þurfandi meðal þeirra, því að allir landeigendur og húseigendur seldu eign sína, komu með andvirðið og lögðu fyrir fætur postulanna. Og sérhverjum var úthlutað eftir því sem hann hafði þörf til. (4. 32–35)

Og þar sem er kommúnismi er vissulega ekki langt í Ógnarstjórnina

En maður nokkur, Ananías að nafni, seldi ásamt Saffíru, konu sinni, eign og dró undan af verðinu með vitund konu sinnar, en kom með nokkuð af því og lagði fyrir fætur postulanna. En Pétur mælti: „Ananías, hví fyllti Satan hjarta þitt, svo að þú laugst að heilögum anda og dróst undan af verði lands þíns? Var landið ekki þitt, meðan þú áttir það, og var ekki andvirði þess á þínu valdi? Hvernig gastu þá látið þér hugkvæmast slíkt tiltæki? Ekki hefur þú logið að mönnum, heldur Guði.“ Þegar Ananías heyrði þetta, féll hann niður og gaf upp öndina, og miklum ótta sló á alla þá, sem heyrðu. (5. 1–5)

Í sönnum biblíustíl endurtekur þessi saga sig nánast orð fyrir orð í næstu versum þegar Saffira leikur sama leik.

Tilraunir Farísea og Saddúkea til að stöðva þessa nýju hreyfingu gana afleitlega, ekki síst þar sem Guð stundar það að sleppa þeim úr fangelsi. En jafnvel þau kraftaverk sannfæra ekki yfirstéttina. Það er raunar merkilegt – hér og í guðspjöllunum – að hin augljósu tákn hafa ekki áhrif á „atvinnutrúmennina“. Eða öfug áhrif reyndar. Of mikið í húfi kannski, hérna megin dómsdags.

Þetta gengur allavega ekkert hjá þeim. Ætli þetta sé ekki rödd skynseminnar í málinu:

Reis þá upp í ráðinu farísei nokkur, Gamalíel að nafni, kennari í lögmálinu, vel metinn af öllum. Hann bauð, að mennirnir væru látnir fara út stundarkorn. Síðan sagði hann: „Ísraelsmenn, athugið vel, hvað þér gjörið við þessa menn. Ekki alls fyrir löngu kom Þevdas fram og þóttist vera eitthvað. Hann aðhylltust um fjögur hundruð manns. En hann var drepinn, og allir þeir, sem fylgdu honum, tvístruðust og hurfu. Eftir hann kom fram Júdas frá Galíleu á dögum skrásetningarinnar og sneri fólki til fylgis við sig. Hann fórst líka, og þeir dreifðust allir, sem fylgdu honum. Og nú segi ég ykkur: Látið þessa menn eiga sig og sleppið þeim. Sé þetta ráð eða verk frá mönnum, verður það að engu en sé það frá Guði, þá megnið þér ekki að yfirbuga þá. Eigi má það verða, að þér berjist við sjálfan Guð.“ (5. 34–39)

Orðalagið „þóttist vera eitthvað“ gleður mig.

En semsagt: Ef þetta er rugl hjá hinum kristnu þá gengur þetta yfir. Ef ekki þá er tilgangslaust að berjast á móti. Við vitum öll hvernig þetta fór.

Ætli guði hafi ekki verið nóg boðið þegar efnilegur predikari, Stefán að nafni, mætti á svæðið – sem fulltrúi grískumælandi Gyðinga, en flokkadrættir í þeim trú- og kynflokki eru undirliggjandi í þessari sögu allri. Og verða Stefáni þessum að falli. Hér er nefnilega hópur sem kallast „Leysingjar“ og þeim mislíkar kenning þessa manns. Rægja hann og æsa „lýðinn“ upp á móti honum:

Þegar ráðsherrarnir heyrðu þetta, trylltust þeir og gnístu tönnum gegn Stefáni. En hann horfði til himins, fullur af heilögum anda og leit dýrð Guðs og Jesú standa til hægri handar Guði og sagði: „Ég sé himnana opna og Mannssoninn standa til hægri handar Guði.“ 
Þá æptu þeir hástöfum, héldu fyrir eyrun og réðust að honum, allir sem einn maður. Þeir hröktu hann út úr borginni og tóku að grýta hann. En vottarnir lögðu yfirhafnir sínar að fótum ungum manni, er Sál hét. Þannig grýttu þeir Stefán. En hann ákallaði Drottin og sagði: „Drottinn Jesús, meðtak þú anda minn.“ Síðan féll hann á kné og hrópaði hárri röddu: „Drottinn, lát þá ekki gjalda þessarar syndar.“ Þegar hann hafði þetta mælt, sofnaði hann. Sál lét sér vel líka líflát hans. (7. 54–60)

Athygli vekur að hér verður einn maður vitni að kraftaverki en aðrir nærstaddir verða einskis varir. Maður getur skilið að þeir trúi ekki orðum óvinar síns fram yfir eigin augu, þó okkur nútímapempíum þyki kannski óþarfi að grýta manninn fyrir sveppátið. En aðalatriðið hér er samt meðreiðarsveinninn sem passar föt grjótkastaranna og gleðst yfir árangri þeirra. Lykilhetja hefur ekki fyrr í þessari bók verið kynnt til sögunnar á jafn frumlegan hátt.

Sál fer hratt frá því að gæta fata fyrir böðla til þess að gegna mikilsverðu hlutverki í ofsóknum gegn kristnum. En skiptir svo um lið í einu kunnasta atviki bókarinnar allrar. Og svo nafn í framhaldinu, svona upp á að virka betur á erlendum mörkuðum.

Restin af bókinni segir frá ferðum The Artist formerly known as Saul, þar sem hann boðar trúna, aðallega gyðingum á útjöðrum heimsins, en líka að einhverju leyti „heiðingjum“. Ekki voru allir á eitt sáttir um hvort og hvernig það ætti að virka. Einn þröskuldurinn var mataræðið, því leiðin að trúarsannfæringu mannsins liggur auðvitað um magann. Guð leysti góðu heilli úr því, allavega fyrir humarveiðimenn framtíðarinnar:

Daginn eftir, er þeir voru á leiðinni og nálguðust bæinn, gekk Pétur upp á húsþakið um hádegi til að biðjast fyrir. Kenndi hann þá hungurs og vildi matast. En meðan verið var að matreiða fékk hann vitrun. Hann sá himininn opinn og hlut nokkurn koma niður, líkan stórum dúki. Var hann látinn síga til jarðar á fjórum skautum. Þar voru á alls kyns ferfætt dýr, skriðdýr jarðar, svo og fuglar himins. Og honum barst rödd: „Slátra nú, Pétur, og et!“
Pétur sagði: „Nei, Drottinn, engan veginn, aldrei hef ég etið neitt vanheilagt né óhreint.“ Aftur barst honum rödd: „Eigi skalt þú kalla það vanheilagt, sem Guð hefur lýst hreint!“ Þetta gjörðist þrem sinnum, og jafnskjótt var hluturinn upp numinn til himins. (10. 9–16)

Annað vandamál var svo umskurnarsáttmálinn mikli, en þar var líka ákveðið að hlífa forhúðum heiðingjanna. Hjúkkitt.

Eitt af því sem er allraskemmtilegast í þessum textum er þegar hinu yfirnáttúrulega er kippt niður á jörðina. Það gerist hér – mögulega í síðasta sinn (restin af Biblíunni er guðfræði bréfanna og sýrutripp Opinberunarbókarinnar):

Það gerist nokkru sinni í bókinni að einhver reynir að sníkja sér far með kraftaverkamönnum kristninnar. Þar á meðal eru synir Skeva æðstaprests sem reyna lækningar í nafni Páls og Jesú og hyggjast særa burtu illan anda úr sjúklingi:

En illi andinn sagði við þá: „Jesú þekki ég og Pál kannast ég við en hverjir eru þið?“ (19. 15)

Who the fuck is Alice indeed. En meira að segja illu andarnir þekkja Jesú og Pál.

Annars eru kristniboðsferðir Páls tíðindalitlar fyrir svona rannsókn. Þetta gengur sæmilega þangað til hann er tekinn og komið í hendur Sýrlandslandsstjóra. Þar endurtekur sagan sig um tregðu Rómverja við að fremja réttarmorð eftir pöntun Gyðinga. Páll dúsir í haldi landsstjórans um hríð, eða þar til fellur ferð til Rómar, en þangað skýtur Páll máli sínu, enda rómverskur borgari. Þegar þangað er komið tekur hann síðan til við að boða.

The rest is History. AD History.

3.03.2015

Jóhannesarguðspjall

Jesús yrkir í sandinn


Guðspjall Jóhannesar er eðlisólíkt hinum þremur eins og alþekkt er. Það liggur bæði í stíl og frásagnarefni. Margt er hér ekki sem allir hinir fjalla um. Engin er hér fjallræða, engin lokakvöldmáltíð, þó brauðið og vínið fái sína helgun. Mun færri dæmisögur og kraftaverk.

Og miklu meiri „guðfræði“ – ítarlegri útlistanir á orðum og gjörðum söguhetjunnar. Manni líður stundum eins og textinn sé önnur hliðin á rökræðu. Sem skýrir að einhverju leyti hvað frásagnarmátinn er stundum skrítinn og stirður. Hér eru málalengingar og stagl, en af öðru tagi en staglið í Gamlatestamentinu. Þetta er grískt stagl en ekki hebreskt. Meiri Platón – minni Móses.

Margt er þó fallegt og mikilvægt hjá Jóhannesi. Hin glæsilega byrjun, „Í upphafi var orðið …“. Og sagan um  bersyndugu konuna – sem er bara hér – er eitt skýrasta dæmið um það sem mætti kalla „kristin gildi“, þó vafalaust megi finna dæmi um þennan þanka hjá eldri  spekingum og þeim sem engin kynni hafa haft af Jesú.

En þetta er bara svo flott saga. Besta saga heimsins um hræsni. Og öflug lykilsetning: „Sá yðar sem syndlaus er kasti fyrsta steininum.“ Betra á íslensku en ensku (af því við eigum orðið „syndlaus“), sem gleður mann. Og þetta er ekki dæmisaga – þarna grípur Jesús inn í atburðarás samtímans á áþreifanlegan, en samt ekki yfirnáttúrulegan hátt. Hver sem er hefði getað gert þetta – sagt þetta. En það var hann sem sagði það.

Og enn og aftur talar Jesús gegn Lögmálinu. Þó hann segi líka að ekki stafkrókur þess sé fallinn úr gildi. Skömmu eftir glímuna við grjótkastarana skammar hann menn fyrir að hlýða því ekki - hræsni aftur skotmarkið:

Gaf Móse yður ekki lögmálið? Samt heldur enginn yðar lögmálið. Hví sitjið þér um líf mitt? (7.19)

Það má segja að það sé mótsagnakennt. En það má líka segja að það gefi siðferðilegt andrými. Og þetta eru sem því svigrúmi nemur hæpnari leiðarvísir. En svo má líka segja að hæpinn leiðarvísir sé þó skárri en hið afdráttarlausa Lögmál, með öllum sínum grýtingum og glórulausu humarhatri.
Eitt skrítið smáatriði fangaði athygli mína innan um kunnuglegu orðin í kaflanum um þá hórseku og wannabe-böðla hennar: En Jesús laut niður og skrifaði með fingrinum á jörðina.
Og þegar þeir héldu áfram að spyrja hann rétti hann sig upp og sagði við þá: Sá yðar sem syndlaus er kasti fyrstur steini á hana. Og aftur laut hann niður og skrifaði á jörðina. (8. 6-8 - leturbreyting mín) Og allt í einu verður ein stórkostlegasta atvikssaga heimsins brotinu skrítnari og mannlegri og þar með stærri. Hvað var hann að skrifa? Er þetta ekki eina dæmið um að Jesús skrifi yfirhöfuð? Hvaða áhrif hafði það að hann var að skrifa á þá sem hann var að tala við? Sjáið þetta fyrir ykkur. Voru það þessi ævintýralegu „svalheit“ sem björguðu stúlkunni, burtséð frá stórbrotnum röksemdunum? Svona lið er nú ekki vant að stjórnast af snjallyrðum. Kraftaverkin eru fá, en lengur dvalið við og lagt út af og rætt um hvert og eitt. Hér er vatni breytt í vín og Lasarus reistur frá dauðum. Og blindir fá sýn. Allt þetta stuðar Gyðingana. Og talandi um Gyðingana. Jóhannesarguðspjalli er oft lýst sem andsemitíska guðspjallinu. Þar erum við samt að tala um stigs- en ekki eðlismun. Það er alveg skýrt líka hjá MML að rómversku yfirvöldin höfðu nákvæmlega EKKERT við Krist að athuga. Öðru máli gegnir um keppinauta hans um hylli almennings í Gyðingaelítunni. Hér hafa þýðendurnir ákveðið að hjálpa okkur smá. Jóhannes hefur nefnlega skrítna áráttu til að skrifa „Gyðingar“ þegar hann augljóslega meinar „Farísear“ eða „æðstupresta“. Svolítið eins og að skrifa „Garðbæingar“ þegar maður meinar „Sjálfstæðismenn“. Í nýju útgáfunni er gjarnan sett „ráðamenn“ og „Farísear“ í staðinn fyrir G-orðið, og tekið fram neðanmáls að orðrétt sé þetta „Gyðingar“. Þetta er alveg skiljanleg ákvörðun en orkar stundum tvímælis, Virkar fínt þegar „Gyðingar“ táknar augljóslega Farísea eða aðra forráðamenn. T.d. hér: Þetta sögðu foreldrar hans af ótta við ráðamenn Gyðinga (9. 22) Þar sem upphaflega stendur „af ótta við Gyðinga“, þó umrædd kjarnafjölskylda sé það líka – sem er ruglingslegt. En undarlegt verður þetta annarsstaðar: Menn tóku aftur upp steina til að grýta hann. (10. 31) Hér er „menn” sett inn fyrir „Gyðingar“ eins og það sé ekki augljóst að þeir sem grýta séu Gyðingar – þetta gerist í musterinu. Óþarfa viðkvæmni að leyfa því ekki einfaldlega að standa, þó „menn“ fari í sjálfu sér ekkert illa þarna. En það yrði langt og tafsamt verk að laga og nútímavæða stílinn á öllu ritsafninu. Á hinn bóginn er „Gyðingar“ látið halda sér þar sem sag er frá einhverju „jákvæðu“, t.d. þegar talað er um fólk sem hlýðir á Jesú og trúir honum. Ágætis prinsipp hjá þýðendunum – en aðeins of mikil PC-lykt af útfærslunni. Því þetta er ekki PC-texti. Dæmi um það er t.d. þessi eftirmáli kraftaverksins með Lasarus, sem lítt er haldið á lofti: Þá ákváðu æðstu prestarnir að taka einnig Lasarus af lífi því vegna hans sneru margir Gyðingar baki við þeim og fóru að trúa á Jesú. (12.10–11) Ekki er sagt frá því hvort þeir létu verða af þessum áformum sínum. Það væri samt dæmigert. Og við tökum eftir að hér er orðinu „Gyðingum“ leyft að standa þó því sé strangt tekið ofaukið, enda birtast þeir þarna í jákvæðu ljósi frá sjónarhóli kristninnar. Í Jóhannesarguðspjalli er engin fæðingarsaga sögð. Móðir Krists kemur tvisvar við sögu, en er aldrei nefnd á nafn sýnist mér. Sem er reyndar erfitt að fullyrða, svo mjög sem Maríur koma hér við sögu og lítt hirt um að greina milli þeirra. Tvisvar er hann kallaður „Jesús sonur Jósefs“, já og „bræður hans“ koma við sögu. Á hinn bóginn er mun sterkar að orði kveðið hér en annarsstaðar að Jesú sé sonur Guðs – bæði af höfundi og ekki síður aðalsöguhetjunni. Við hittum Jesúm fyrst um leið og Jóhannes skírari, sem er í stóru hlutverki í upphafi guðspjalls nafna síns, þó ekki sé hér sögð sagan af dauða hans eins og hjá sumum hinna. Hann er meira að segja í hlutverki smalans fyrir arftaka sinn: Daginn eftir var Jóhannes þar aftur staddur og tveir lærisveinar hans. Hann sér Jesú á gangi og segir: „Sjá, Guðs lamb.“ Lærisveinar hans tveir heyrðu orð hans og fóru á eftir Jesú. (1. 35–37) En þó Jóhannes sé í stóru hlutverki í guðspjalli nafna síns þá er sagan af dauða hans ekki sögð. Ég hef nokkrum sinnum í þessum NT-pistlum sagt frá ljúgvitninu sem segir Krist hafa raupað af því að geta reist musterið úr rústum á þremur dögum, sem sumir guðspjallamannanna segja vera það sem hann var dæmdur til dauða fyrir. Ja, ljúgvitni? Kannski var hann einfaldlega viðstaddur þegar Jesús átti þessi orðaskipti við ráðamenn Gyðinga: Ráðamenn Gyðinga sögðu þá við hann: „Hvaða tákn getur þú sýnt okkur um að þú megir gera þetta?“ Jesús svaraði þeim: "Brjótið þetta musteri, og ég skal reisa það á þrem dögum.” (2. 18–19) Á hinn bóginn er ekkert meira um þetta rætt og þessi orð verða ekki til að sakfella Krist í þessari útgáfu sögunar. Framhaldið er reyndar líka forvitnilegt: En Jesús var að tala um musteri líkama síns. Þegar hann var risinn upp frá dauðum, minntust lærisveinar hans að hann hafði sagt þetta, og trúðu ritningunni og orðinu sem Jesús hafði talað. (2. 21–22) Svona klausur með eftiráskýringum eru stíleinkenni á guðspjallinu. Þetta er afleitur frásagnarmáti. Svolítið eins og fjögurra ára barn að segja brandara sem það skilur ekki. Já og svo er þetta alveg glötuð eftiráskýring. Þó að óraunsæjar byggingaráætlanir verði ekki hornsteinn málareksturs gegn uppreisnarseggnum í þessari bók, eru áætlanir Farísea hvergi tíundaðar jafn afdráttarlaust og nákæmlega og hjá Jóhannesi: Margir Gyðingar, sem komnir voru til Maríu og sáu það, sem Jesús gjörði, tóku nú að trúa á hann. En nokkrir þeirra fóru til farísea og sögðu þeim, hvað hann hafði gjört. Æðstu prestarnir og farísearnir kölluðu þá saman ráðið og sögðu: „Hvað eigum vér að gjöra? Þessi maður gjörir mörg tákn. Ef vér leyfum honum að halda svo áfram, munu allir trúa á hann, og þá koma Rómverjar og taka bæði helgidóm vorn og þjóð.“ En einn þeirra, Kaífas, sem það ár var æðsti prestur, sagði við þá: „Þér vitið ekkert og hugsið ekkert um það, að yður er betra, að einn maður deyi fyrir lýðinn, en að öll þjóðin tortímist.“ Þetta sagði hann ekki af sjálfum sér, en þar sem hann var æðsti prestur það ár, gat hann spáð því, að Jesús mundi deyja fyrir þjóðina, og ekki fyrir þjóðina eina, heldur og til að safna saman í eitt dreifðum börnum Guðs. frá þeim degi voru þeir ráðnir í að taka hann af lífi. (11. 45–53) Aftur – hverskonar bjánastill er þetta? En áhugavert að höfundur bókarinnar hefur aðgang að leynifundum óvinanna. Við vitum öll hvar þetta plott endar - og það er alltaf jafn skrítin og mótsagnakennd saga. Þetta með svikin er alltaf jafn illskiljanlegt, og eyðurnar í því hvað nákvæmlega bæði Gyðingar og Rómverjar hafa út á manninn að setja frekar óskýrt. Það er samt alveg skýrt – og líka í hinum spjöllunum - að það er fyrst og fremst hin Gyðinglega yfirstétt sem fær Jesús líflátinn. Þetta segir hann við Pílatus: Þú hefðir ekkert vald mér ef þér væri ekki gefið það að ofan. Fyrir því ber sá þyngri sök sem hefur selt mig þér í hendur. (19. 11) Sem er auðvitað svolítið kyndugt. Að forlögin bindi hendur Pílatusar en ekki Kaífasar og félaga. Reyndar má kannski hengja þetta á þann rauða þráð í guðspjöllunum og Jóhannesi sérstaklega, að hér séu máttarvöldin einfaldlega að manipúlera framvinduna til að spádómar rætist. Og Pílatus þá peð í því tafli. En á það þá ekki við um alla gerendur sögunnar? Heródes, Kaífas, Júdas og Annas? Og þá fráleitt að líta á þá sem seka um neitt heldur. Eðli forlagatrúarinnar er mótsögnum hlaðið og skiljanlegt að menn vilji ekki tala skýrt um það. Pílatus er áhugaverð persóna, með sína áreynsluþrungnu tilraunir til að þyrma Jesú og grimmilegt afdráttarleysið þegar þær mistakast. Það er hér sem hann spyr son Guðs „Hvað er sannleikur?“ og fær engin svör. Í upphafi var orðið, en að lokum er það þögnin. Það er áhugaverður snúningur hér á einu smáatriði, háðungarskiltinu á krossinum. Aðeins Jóhannes orðar það nákvæmlega eins og okkur er tamt að sjá það fyrir okkur: „Jesús frá Nasaret, konungur Gyðinga“ (INRI). En það er líka aðeins hér sem Pílatusi er eignuð hugmyndin og framkvæmdin. Og það er líka bara hér sem hinir óvitlausu ráðamenn heimamanna sjá að skensið beinist gegn þeim en ekki Kristi: Þá sögðu æðstu prestar Gyðinga við Pílatus: „Skrifaðu ekki Konungur Gyðinga, heldur að hann hafi sagt: Ég er konungur Gyðinga.“ Pílatus svaraði: „Það sem ég hef skrifað það hef ég skrifað.“ (19. 21–22) Face. Þið ratið út. Látum að öðru leyti nægja um endalokin að segja frá því að það er hér sem Kristur ber kross sinn sjálfur, eins og við sjáum það öll fyrir okkur. Áfram mun mér þykja Símon frá Kyrene einstaklega áhugaverður maður, og sú saga sem því nemur sennilegri að hún er minna áhrifarík. Með Jóhannesarguðspjalli ljúkum við þessum þungavigtarhluta Biblíulestrarverkefnisins. Enginn hluti bókarinnar er – eðlilega – jafn kunnuglegur leikmönnum og þessi fjórþætta frásögn af lífi Jesú. Þetta er kjarninn. Hann hefur vitaskuld verið matreiddur ofan í mann á ýmsan hátt, og fróðlegt bæði að sjá hvað kemur hvaðan, og hverju er síður haldið á lofti. Auðvitað festir lesandi eins og ég svolítið augun á því sem stangast á við barnalærdóminn, eða fékk í það minnsta ekki inni í honum. Má þar nefna ástar-haturþríhyrninginn milli Krists, gyðinglegrar hefðar og Lögmálsins. Sem og hve margar minna þekktu dæmisögurnar eru torræðar og/eða grimmúðlegar. Og alltaf er það pínu „sjokk“ þegar söguhetjan sýnir á sér „ósympatíska hlið“. Þegar hann reiðist, þegar hann örvæntir yfir trú- og skilningsleysi samferðamanna sinna. Þegar hann beitir sófistískum mælskubrögðum. Þegar hann svarar í sumartunglið. Hann er bæði mannlegri og fjarlægari í mínum huga eftir þessa yfirferð. Lokahluti bókarinnar fer síðan í að smíða trúarbrögð úr þessum efnivið mótsagnakenndra orða, myrkra fullyrðinga, ótrúlegra máttarverka og uppfylltra spádóma. Hlakka til.