Esterarbók

Hatursglæpir

Textinn
Samanburður
Kynning

Esterarbók er stutt og einkennileg saga. Hefur á sér ævintýrablæ en er jafnframt heldur ógeðfelld. Sem er vissulega ekkert einsdæmi, hvorki með biblíusögur eða ævintýri. Nett kaótísk í framvindu, en spennandi samt og þegar upp er staðið nokkuð mögnuð.

Við erum stödd í Persíu á dögum Ahasverusar konungs, sem ku vera betur þekktur undir nafninu Xerxes. Sem þýðir að Gyðingar hafa fengið heimferðaleyfi fyrir nokkru og eru í óða önn að endurbyggja musterið í Jerúsalem og þrasa við nágranna sína um deiliskipulag þegar hér er komið sögu.

Ekki hafa allir snúið heim. Titilpersónan býr til að mynda hjá Mordekai frænda sínum í borginni Súsa sem í suðvesturhorni Írans á landakorti nútímans.

Persaveldi er á þessum tíma eins stórt og það varð – náði „frá Indlandi til Blálands“ segir í fyrstu setningu bókarinnar. Hið ágæta orð „Bláland“ kemur nokkrum sinnum fyrir í þessum sögum og nú rak mig forvitni á að vita við hvað væri átt. BibleGateway sýndi að það mundi vera Eþíópía - og viti menn: pempíurnar sem gerðu nýju þýðinguna hafa tekið það orð upp. Hálf sakna ég nú „landsins bláa“ þó það sé ekki sérlega PC.

Það er reyndar ekkert pólitískt rétthugsað í þessari grimmilegu frásögn. Hún hefst á því að eftir sjö daga fyllerí skipar Ahasverus konungur Vashtí drottningu sinni að koma í partíið og sýna sig drykkjufélögum hans. Hún neitar og það fýkur í kallinn. Hann skilur snarlega við hana, enda sjá hans bestu menn hættulegt fordæmi í þessu framferði:

Því að athæfi drottningar mun berast út til allra kvenna og gjöra eiginmenn þeirra fyrirlitlega í augum þeirra (1. 17)

og svo bara tilskipun:

hann sendi bréf til allra skattlanda konungs, í sérhvert land eftir skrift þess lands og til sérhverrar þjóðar á hennar tungu, að hver maður skyldi vera húsbóndi á sínu heimili og mæla allt það, er honum líkaði. (1. 22)

Þá var bara að finna sér þægari konu. Hann lætur safna fallegum stelpum saman í Súsaborg og undirbúa þær fyrir skoðun. Við erum að tala um alvöru meikóver:

Og er röðin kom að hverri stúlku um sig, að hún skyldi ganga inn fyrir Ahasverus konung, eftir tólf mánaða undirbúningsfrest samkvæmt kvennalögunum – því að svo langur tími gekk til hreinsunarundirbúnings þeirra: sex mánuðir með myrruolíu og sex mánuðir með ilmsmyrslum og öðru því, er til undirbúnings kvenna heyrir … (2. 12)

Engin appelsínuhúð mun hneyksla Persakóng!

Að sjálfsögðu verður okkar kona hlutskörpust í þessari persnesku Bachelor-keppni.

Meðan verið er að marínera Ester situr Mordekai fóstri hennar sko ekki auðum höndum, heldur kemur upp um valdaránsplott og sú þjónusta hans færð til bókar „í viðurvist konungs“.

Kannski stígur það og mægðirnar við Ahasverus honum til höfuðs, því það næsta sem gerist er að Mordekai neitar að krjúpa og beygja höfuð sitt fyrir Hamani Hamdatasyni næstráðanda konungs. Sá er greinilega lítið blóm með lágt sjálfsmat og þetta virðingarleysi leggst svo þungt á hann að hann leggur eftirfarandi tillögu fyrir kóng:

Ein er sú þjóð, sem lifir dreifð og fráskilin meðal þjóðanna í öllum skattlöndum ríkis þíns. Og lög þeirra eru frábrugðin lögum allra annarra þjóða, og lög konungs halda þeir ekki, og hlýðir eigi að konungur láti þá afskiptalausa. Ef konungi þóknast svo, þá verði skriflega fyrirskipað að afmá þá. (3. 8–9)

Hér eru sem sé komið til sögunnar Gyðingahatur eins og við þekkjum það. Hingað til hafa Gyðingar fyrst og fremst átt óvini sem hafa haft fullan rétt á – eiginlega þörf fyrir – að hata þá. En núna er kominn tónn sem við könnumst allt of vel við. Og meira að segja lokalausn. Allt af því að einn forframaður kall vildi ekki bugta sig. Eða kannski frekar af því að annar forframaður kall móðgaðist út yfir allan þjófabálk.

Allavega, Ahasverus segir bara já og amen.

Þegar áform Hamans verða lýðnum ljós sjá Gyðingar sér vitaskuld þann leik á borði að biðja Esteri að biðja þeim griða. Hún er heldur treg til, enda virðist nú samband þeirra hjóna ekki ýkja náið. Athygli vekur eftirfarandi röksemd Mordekais þegar hún hefur færst undan:

Hver veit nema þú sért til ríkis komin einmitt vegna þessara tíma!' (4. 14)

Guð er hvergi nefndur á nafn í þessari bók, en hér er farið einna næst því að gefa í skyn að hans vilji stýri atburðum, á svolítið nútímalegan hátt finnst mér. Guð er fjarri og menn reyna að giska á hvernig þeir geti gert honum til geðs.

Að lokum gengur Ester í málið með talsvert flóknu ráðabruggi, býður konungi og Haman að borða með sér í tvígang, þó hún hafi þá þegar fengið loforð frá spúsa sínum um að hann muni uppfylla allar hennar óskir.

Í millitíðinni gerist svo þetta:

En þessa nótt gat konungur ekki sofið. Bauð hann þá að koma með Annálabókina, og var hún lesin fyrir konungi. Þá fannst þar skrifað, hversu Mordekai hefði komið upp um þá Bigtan og Teres, tvo geldinga konungs, af þeim er geymdu dyranna, sem höfðu leitast við að leggja hönd á Ahasverus konung. (6. 1–2)

Það er svolítið eins og kóngur hafi aldrei frétt af þessu fyrr, sem þó var fært til bókar í viðurvist hans. Allavega er hann til í að hygla og heiðra Mordekai af fullum krafti, og eftir smá snúninga er Haman hengdur og eignir hans gefnar Mordekai og Ester.

Þá byrjar ballið:

Og hann [Mordekai] skrifaði í nafni Ahasverusar konungs og innsiglaði með innsiglishring konungs, og hann sendi bréf með ríðandi hraðboðum, sem riðu fyrirmannagæðingum úr stóði konungs, 11þar sem konungur leyfði Gyðingum í öllum borgum að safnast saman og verja líf sitt og að eyða, deyða og tortíma öllum liðsafla þeirrar þjóðar og lands, er sýndi þeim fjandskap, jafnvel börnum og konum, og ræna fjármunum þeirra … (8. 10–11)

Upphefst nú mikið morðæði, þar sem Gyðingar um gervallt Persaveldi fá frítt spil og nýta sér það. Sjötíu og fimm þúsund manns liggja í valnum, „hatursmenn Gyðinga”. Ekkert í bókinni styður það að Gyðingahatur sé útbreytt í Persneska heimsveldinu. Þvert á móti, Haman hefur persónulega ástæðu til að fyrirskipa útrýmingu þeirra, ef ástæðu skyldi kalla, og það er sérstaklega tekið fram að:

…honum þótti einskis vert að leggja hendur á Mordekai einan, því að menn höfðu sagt honum frá, hverrar þjóðar Mordekai var, og leitaðist Haman því við að gjöreyða öllum Gyðingum, sem voru í öllu ríki Ahasverusar, samlöndum Mordekai. (3. 6)

Ég finn ekkert sem styður þann skilning útgefenda íslensku Biblíunnar að Esterarbók fjalli um „ofsóknir gegn Gyðingum í persneska heimsveldinu“. Þegar sagan gerist hafa þeir einmitt fengið leyfi til að snúa heim úr útlegðinni sem annað heimsveldi dæmdi þá til og þeir njóta stuðnings ráðamanna ríkisins til að endurreisa bæði musterið og borgarmúra Jerúsalem.

En einn valdamikill psykópati ákveður að útrýma þeim. Því er afstýrt og það blóðbað sem verður er allt á hinn veginn. Allt sem úrskeiðis fer í bókinni má annars skrifa á reikning hinnar vanhæfu fyllibyttu Ahasverusar.

En semsagt: Gyðingar ganga berserksgang og halda svo hátíð að honum afstöðnum. Þá hátíð halda þeir enn þann dag í dag og lesa þessa hugljúfu sögu sem lýkur einmitt á lögfestingu hátíðarhaldanna, Púrím.

Það er mjög erfitt að skilja hvað þessi saga er að gera í kristna kanóninum. Helgi hennar fyrir Gyðinga er hægt að skilja, þó ekki hún sé sérlega „flatterandi“ fyrir þá utan frá séð. En hvaða þýðingu hefur hún fyrir okkur?

Ég næ því ekki alveg. En sagan er eins og Njála: ljót, en góð.

Viðauki: Viðaukar

Í apókrífubókunum er grísk útgáfa Esterarbókar, hvar í eru nokkrir „viðaukar“, þ.e. kaflar sem ekki eru í hinni kanóníseruðu útgáfu. Þetta eru t.d. draumfarir Mordekais (sem heitir reyndar Mardokaí hér), bænir þeirra Esterar, svo og texti tilskipana um að útrýma gyðingum og önnur tilskipun sem ógildir þá tilskipun.

Ekki er nú mikið gagn eða gaman að þessu aukaefni. Formsins vegna langar mig samt að tilfæra örlítinn bút úr bæn Esterar, þar sem hún er að biðja Guð liðsinnis gegn áformum skurðgoðadýrkendanna:



Drottinn, lát þú veldissprota þinn ekki af hendi við þá sem ekki eru til. (4. 22 viðauki C)

Þetta finnst mér vel mælt. Ég hef annarsstaðar talað um þá skemmtilegu óreiðu sem er á því hvort talað er um aðra guði sem tilbúning eða bara lélegri en „okkar“. Þarna vinnur Ester snyrtilega með hinn verufræðilegu usla.