3.06.2014

Júdítarbók

Höfuðlaus her

Textinn
Kynning

Eftir lestur Tóbítsbókar og svo Júdítar- rennur fyrst almennilega upp fyrir manni hvað sú fyrrnefnda er sérstök í samhengi Biblíunnar. Í Júdítarbók snúa helstu stílgallar frásagnarbókanna aftur með fullum þunga. Orðmargar og smásmyglislegar upptalningar, nákvæmni (ef það er rétta orðið) um smáatriði sem snerta ekki meginefnið nema lauslega.

Tökum dæmi. Í upphafi bókarinnar er talað um að Nebúkadnesar sé keisari yfir Assýríuveldinu (ég veit, meira um það síðar) og á sama tíma ríki Arpaksad yfir Medaveldinu. Svo kemur:

Hann reisti múr af höggnum steini umhverfis Ekbatana. [so far so good, innskot mitt] Steinarnir voru þriggja álna breiðir og sex álna langir. Hann hafði múrinn sjötíu álna háan og fimmtíu álna breiðan. Við borgarhliðin reisti hann hundrað álna háa turna sem voru sextíu álna breiðir neðst. Hliðin hafði hann sjötíu álna hjá og fjörutíu álnir á breidd. Herir hans gátu farið um þau til bardaga búnir og með fylktu fótgönguliði. (1. 2–4)

Þetta væri auðvitað allt gott að vita ef ekki fyrir það að áður en fyrsta kapítula er lokið hefur Nebúkadnesar sópað þessari borg í burtu og sagan eiginlega ekki byrjuð. En hva, það er hverjum manni hollt að vita hlutföllin í fallinni borg. Vei, vei!

Hinum létta og mjúka stíl Tóbítsbókar er sem sagt ekki til að dreifa hér.

Þar fyrir utan er Júdítarbók spennandi og krassandi. Og jú, hún hefur eitt frásagnarelement sem er fáséð í þessum textum: Sögusviðið flakkar milli góðu gæjanna (Gyðinga í borginni Betúlúu) og innrásarhersins sem Hólófernes fer fyrir og situr um borgina þegar Júdít, hin fagra og guðhrædda (en að öðru leyti allsendis óhrædda) ekkja, grípur til sinna ráða.

Þetta er allt spennandi, og aðalpersónan glæsileg í alla staði. En áhugafólk um trúverðugleika (þ.e. þeir sem líta á Biblíuna sem sannleiksuppsprettu) gæti lent í smá þrautum með tíma- og aðra sagnfræðióreiðu:

  • Hér er Nebúkadnesar (Babýlóníukeisari á 6. öld f. kr) sagður stjórna Assýríuríki frá Níneve (7. öld f. kr). 
  • Svo virðist sem staða mála í Júdeu sé eins og eftir heimkomu og musterisendurreisnina (5. öld f. kr). 
  • Og hershöfðinginn Hólófernes var víst til, en hann var víst óvart í þjónustu Xerxesar III Persakóngs (4. öld f. kr). 

Fyrir okkur sem erum bara að lesa er þetta ekkert verra en t.d. allskonar hjá Shakespeare. Í Simli konungi er t.d. engin leið að greina í sundur Bretland fyrir innrás Rómverja, Rómaveldi á tímum Kládíusar og Ítalíu endurreisnartímans. Og hverjum er ekki sama?

þetta er semsagt krassandi saga um sigur kjarks og hugvits yfir ofureflinu. Hin fróma ekkja Júdít kemur sér í mjúkinn hjá hershöfðingja umsátursliðsins, gerir hann vitlausan í sig og grípur svo tækifærið eftir mikla veislu þegar gaurinn er orðinn vel fullur og sneiðir af honum hausinn.

Sjáið þið ekki atriðið fyrir ykkur? Reffar: Raiders of the Lost Ark og The Firm, svona til dæmis. Fyrir utan þetta með hausinn reyndar. Já og svo mistókst Marion að sálga René í Indianajones-myndinni. En samt, það er hugarfarið sem gildir.

Það er ekkert sérlega trúarlegt við bókina, fyrir utan að aðalsöguhetjan er með afbrigðum fróm, og skúrkurinn dýrkar húsbónda sinn. Það pirrar reyndar Nebúkadnesar alveg svakalega þegar fólk viðurkennir ekki að hann sé guð, og deilir hann þeim persónuleikagalla með … ja, þið vitið hverjum.

Svona t.d. gerir Nebú alveg trylltan (og verður reyndar kveikjan að herferðinni sem endar með gróflega lágvaxnari leiðtoga hennar):

Þeir voru alls óhræddir við hann því að í augum þeirra var hann eins og hver annar maður. (1. 11)

The nerve!

Reyndar er ræða Júdítar þar sem hún stappar stálinu í sína umsetnu samborgara ein besta og skýrasta útlistun sem ég man eftir á röksemdum hinna guðhræddu þegar þeir skilja ekki af hverju þeir lenda í skítnum til jafns við aðra. Þeir hafa ákveðið að þrauka fimm daga enn í vatns- og matarlausu umsátrinu og heita á Guð að frelsa sig, en gefast síðan upp ef engin himnahjálp berst. Skamm, segir Júdit:

Hlíðið á mig, þið sem eruð leiðtogar Betúlúubúa. Ekki gerðuð þið rétt að tala þannig til fólksins í dag og sverja Guði þann eið að gefa óvinunum borgina á vald ef Drottinn veitir okkur ekki hjálp innan þessa tiltekna tíma. Hverjir haldið þið að þið séuð að freista Guðs, eins og þið hafi gert í dag, og setja ykkur sjálfa í Guðs stað meðal mannanna? Þið eruð að reyna að rannsaka almáttugan Drottin. Aldrei að eilífu munuð þið verða nokkru nær. Ekki getið þið einu sinni komist að raun um hvað leynist í djúpi hjarta mannsins né heldur skilið hugrenningar hans. Hvernig hyggist þið rannsaka Guð sam allt þetta hefur skapað, skilið hugsanir hans og komast að því sem hann ætlast fyrir? Það verður aldrei. (8. 11–14)

Semsagt: Vegir Guðs eru órannsakanlegir, og það hleypur í hann kergja ef við reynum að kortleggja. Eins og dæmin sanna.

Þetta er skýr og vel orðuð útlistun þessara röksemda. Ég sagði ekki að þær væru röklega skotheldar. Enda tekur Júdít til sinna ráða, innblásin af trú sinni og trausti um stuðning Guðs við aðgerðirnar.

Þegar kona heldur heim á leið í partídressinu með haus kvalarans í farangrinum skiptir minnstu máli hvort eldsneytið sem knúði sverðið í gegnum hálsliðina var placebo eða alvöru stöff.

3.01.2014

Tóbítsbók

Fugladrit og fiskigall


Textinn [á ensku því miður, Apókrífu bækurnar ekki aðgengilegar á íslensku á netinu]

Hin apókrífa Tóbítsbók er hvorki hluti af „kanón“ Gyðinga né lúterskra. Reyndar er form hennar og innihald þannig að ef hún saknar þess að tilheyra stóru ritsafni gæti hún alveg eins gengið í Grimmsævintýrin og Biblíuna.

Hér er frekar hreinræktað ævintýri á ferð.

Hinn rétttrúaði og guðrækni Tóbít er einn af þeim sem Assýríumenn nema á brott úr Norðurríkinu, en hann er fljótt kominn í ágætt djobb í innkaupadeild keisarans. Það er dálítð ströggl að vera Kosher og guðrækinn í þessu nýja landi, þar sem fólk (allavega Gyðingar) eru ekki grafnir eftir dauðann heldur hent út fyrir borgina. 

Tóbít þrjóskast við og lendir í klandri út af því. Þessu stússi óskylt hendir hann nokkuð sjaldgæf ógæfa:

Um nóttina baðaði ég mig, fór út í garð og lagðist til svefns undir garðveggnum. Sakir þess að heitt var í veðri hafði ég ekkert á höfðinu. Ég vissi ekki að spörvar höfðust við í veggnum fyrir ofan mig og volgt drit þeirra féll í augu mér og myndaði hvita himnu. Ég leitaði hjálpar af læknum en því fleiri smyrsli sem þeir báru á augun þeim mun meira spillti himnan sjóninni uns ég varð alblindur (2. 9–10)

Á sama tíma annarsstaðar í Assýríu er óvætturinn Asmódeus að hrella Söru, frænku Tóbíts og drepa fyrir henni eiginmenn í stríðum straumum áður en þeir ná svo mikið sem ganga í eina sæng með henni. Líkt og Tóbít er Sara guðrækin og bænir þeirra beggja rata rétta boðleið og Guð gerir út engil, líkt og biskup gerði út mann á Snæfellsnesið löngu síðar.

Erkiengillinn Rafael er reyndar öllu öflugri erindreki en Umbi, þó í dulargerfi sé. 

Undir hans leiðsögn fer Tóbías Tóbítsson í leiðangur eftir sjóði sem faðir hans hafði komið í geymslu. Á leiðinni gerist þetta:


Drengurinn fór ofan að ánni til að þvo fæturna í fljótinu. Þá stökk risavaxinn fiskur upp úr ánni og ætlaði að bíta fótinn af unga manninum sem veinaði upp yfir sig. En engillinn sagði við unglinginn: „Gríptu fiskinn og haltu honum fast.“ Unglingurinn greip fiskinn og bar hann á land. „Slægðu fiskinn“ hélt engillinn áfram, „og taktu gallið, hjartað og lifrina og hirtu það en hentu öðru innvolsi … Hjarta og lifur má brenna ef karl eða kona verða fyrir ásókn ára eða ills anda. það sem sækir að flýr þá reykinn og lætur þau í friði um alla framtíð. Gallinu má smyrja í augu manns sem hefur fengið hvítar himnur á þau. Síðan má blása á himnurnar og læknast þá augun“ (5. 3–9)


Ég þarf ekkert að teikna upp fyrir ykkur hvernig framhaldið verður – þetta rennur allt eftir langslípuðum brautum ævintýrisins. Sara og Tóbías gifta sig og lifa af brúðkaupsnóttina, Tóbít fær sjónina og allir lifa hamingjusamir til æviloka.

Það er skemmtilegur, afslappaður og mannlegur tónn í þessari snotru sögu. Allar persónurnar eru viðfelldnar. Samtölin eru vel skrifuð og óvenju raunsæisleg, t.d. þessar orðahnippingarTóbíts og konu hans þegar þeim er farið að lengja eftir syninum:


„Vertu hljóð og hafðu engar áhyggjur, systir góð,“ sagði Tóbít sífellt. „Það amar ekkert að honum. Eitthvað óvænt hefur tafið hann. Maðurinn sem fylgir honum er traustur. Hann er einn af bræðrum okkar. Hafðu ekki áhyggjur af drengnum, systir, hann kemur bráðum”. En hún svaraði: „Þegi þú sjálfur og reyndu ekki að blekkja mig. Drengurinn er dáinn.“ (10 6–7)


Það er þetta „þegi þú sjálfur“ sem jarðtengir textann. Tónn sem ekki er á hverju strái í góðu bókinni.

Meira að segja Guð sjálfur er mannlegur, allavega ó-óskeikull, ef marka má þessi orð Rafaels þegar hann afhjúpar sitt rétta eðli fyrir fjölskyldunni:


„Þegar þið Sara báðust fyrir var það ég sem bar bænir ykkar fram fyrir dýrð Drottinns og minnti hann á ykkur(12.12 – leturbreyting mín)


Meira segja Guð gleymir. Enda í mörg horn að líta. Það er kannski boðskapur ævintýrisins: Ekki gefast upp í bænum ykkar. Guð bænheyrir hinn réttláta.

Þegar hann man og má vera að.